Урана Николаевна КАВАЙ-ООЛ, биология эртемнериниң доктору, Россияның хүрээлең билиинге Академияның профессору.
Окинавчылар (Япония) – ортулукта чурттап турар узун назылыг чоннарның бирээзи. Оларның кадыкшылы аажок быжыг. Тывага болган шинчилелдер Чадаанада чоннуң чигири бедик, диабет бар деп тодараткан. Маңаа хамаарыштыр бодалывыс үлежиили.
Тайылбыр сөстер: фрукт-оза (углевод, чигир), холестерин, витамин Д (кальцеферол).кальций.
Кальций – бойдуста нептереңгей 5-ки элемент-бүдүмел болуп турар. Окинаваның кораллдар сиңген суунда ооң саны хөй: кальций (240 муң мг/м3), кремний (18.318), магний (14.180), натрий (3.360), стронций (2.770), сера (1.780), алюминий (1.690), демир (979), калий (830), фосфор (280), медь (23), марганец, хром, церий, ванадий болгаш рубидий (тус-тузунда 20), цинк (16), селен (14), барий (10), кобальт (11), литий (9), мөңгүн болгаш никель (тус-тузунда 7), эрбий (5.19), висмут (4), иттрий (3), сурьма болгаш празеодим (2-ден хөй), лантан (2), молибден болгаш гафний (1-ден хөй), ниобий болгаш цирконий (тус-тузунда 1-1) база диспрозий, европий, гадолиний, алдын, гольмий, индий, иридий, литий, вольфрам, осмий, палладий, платина, рений, родий, рутений, самарий, скандий, теллур, олово (бирээге чедир) база өске элемент-бүдүмелдер бар.
Кальций – сүт дег ак элемент-бүдүмелдиң бирээзи.
Хензиг чаштың үнелиг чеми – ие сүдү болгай. Лактоза (углевод) – сүт чигири ону шиңгээдир лактозадан хамааржыр. Лактоза – глюкоза болгаш галактозаче (формулазы чаңгыс — С6Н12О6) шилчиир. Бо сөөлгүзү чүстер суун тывылдырар болгаш баш мээзиге чугула болур. Ынчан кальций шиңгээттинер ужурлуг.
Ынчангаш мага-ботта кальций чедишпези-биле чигирге (авт: кондитерлиг чем) хандыкшыл тыптыр. Ийи чүс хире аарыгларның чылдагааны кальцийде болур. Чижээ, нептерээн остеопороз чүстер болгаш сөөк-даяк шаарартыр, кижи чер четпестеп, аскактаар. Дараазында электроннуг микроскоп дузазы-биле кылган чурукту көрээли.
Чурук. Чашкы сөөкте болгаш дамыр иштинде кальций.
Кажан сөөкке кальций эвээжээнде, ол мага-ботка (органнарга) чыглып, ынчаар дамырларны дашталдырар. Оон аңгыда витамин Д азы кальциферол кальций бүдүмелдиң шиңгээдиринге аргажок дузалыг. Кальций – өттүң тыптырынга база херек болур.
Сүтте протеин (казеин) бүдүмел бар. Ол көвейде, кальций ызыртынмас болур, чугдунуп үне бээр.
Фруктоза (углевод) чигирниң база бир хевиринге хамааржыр, ханга доктаап болур. Хөй фруктоза-биле холбашкан холестерин чүрекке салдарлыг деп демдеглезе чогуур. Чүге дээрге ол глюкозага (кайызы-даа — С6Н12О6) бодаарга, чигирзии кедергей болур.
Тывада сөөлгү үелерде шынары куду (сүт база) чемнер нептерээн деп болур. Орук, суур аразы азы хоорайларда чоннуң чемненири база кончуг далаш.
Үстүнде кальций-биле холбашкан чижектерни көрдүвүс. Кижи назыны-биле алырга, чарыгдаттынган кальцийни, ооң хензиг кезекчигештери – атомнарны хары-угда четчир тургузары ындыг-ла белен эвес деп чүве билдингир ужурлуг. Ынчангаш делегей эртеминиң база бир дарый болгаш онзагай чедиишкини, — БИО-кальцийни (Ca2+ — кальцийниң чогуур ион хевири) чооглап, мага-ботту кадык болгаш силиг тудуп көрээли деп кыйгырдывыс.
Литература
- Бикбаева Ф.Р. Тяньшиге чаа курс лекциялары. 16-гы үндүрүлге. М.: Феникс, 2016.
- Капустин А., Дэвидсон Ш., Шанахан К. Экзосомы. // Химия эртеми болгаш амыдырал. 2016, № 6, 26-28 а.
- Романихин В.Б., Кузьмин М.Б. Кижилер, сүттү ижиңер. // Химия эртеми болгаш амыдырал. 2009, № 6, 38-41 а.
- Тыва Республиканың 2015 чылда кадык камгалал байдалы, чоннуң кадыкшылы болгаш организациялар ажылының (күрүне болгаш адырлар аайы-биле статистиктиг отчңттан) статистиктиг көргүзүглери. Кызыл: Тыва Республиканың кадык камгалал яамызы, 2016.
- Хаггис Дж., Михи Д., Миюр А., Робертс К., Уокер П. Молекулярлыг биология эртеминче киирилде. М.: Мир, 1967, 116-118 а.
- Kapustin et al. Vascular smooth muscle cell calcification is mediated by regulated exosome secretion // Circulation research. 2015. T.215. № 8. P. 1312-1323.