Херел А.Х., ф.э.к., Национал школа хөгжүдер институттуң ажылдакчызы
Е. Танова — тыва чогаалчыларының ийиги салгалының төлээзи, Тываның улустуң чогаалчызы. Ооң салым-чаяаны шүлүкке-даа, шии-даа чогаалынга чаңгыс аай дески сайзырап келген болгаш поэзия, проза, шии жанрларынга дыка хөй чогаалдарны бижээн.
Ооң чогаалдарының овур-хевирлерин дамчыштыр уругларны эрткен үениң төөгүзүн, мөзү-шынар айтырыгларының болгаш кижилер аразында харылзааларның чидиг талаларын билип алырынга дузалаар. Бо талазы-биле класстан дашкаар чорудар ажылдарның янзы-бүрү хевирлерин ажыглаза чогуур. Оларның бирээзинге чечен чогаал бөлгүмүн хамаарыштырып болур.Амгы үеде өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарының негелдези езугаар ол айтырыгже башкы бүрүзүбир тускай кичээнгейни угландырып, ооң дузазы-биле өөреникчилерниң сонуургалын оттуруп, эки түңнелдерни чедип ап турар.
Чечен чогаал бөлгүмнери класстан дашкаар ажылдарның аразында бир кол черни ээлеп турар. Школага уругларның сонуургалының аайы-биле янзы-бүрү бөлгүмнерни эрттирип болур. Үстүкү класстарга бөлгүм ажылын чорудары харыысалгалыг. Кол-ла чүүл ооң чорудуун солун болдуруп, өөреникчилерниң мөзү-шынарынга дээштиг салдарны чедирери болур.
Бөлгүм ажылын чорудары белен эвес, ол үргүлчү чогаадыкчы дилээшкинге турар, кандыг-даа бергелерни ажып эртеринге белен болур кылдыр өөреникчилерни билиндирер.
Уругларның салым-чаяанын, талантызын, сонуургалдарын ажыдар, күзел-чүткүлүн хандырарынче угланган ажылдарның хөй хевирлери школаларда чоруттунуп турар. Ол ажылдар аңгы-аңгы класстарныңөөреникчилерин кады ажылдаар кылдыр харылзаштырып, бөлүглештирип турар.
Шии жанры — уран чүүлдүң улуг хевирлериниң бирээзи болур. Шиини өөренирде ийи янзы өөренип болур: бирээде, чогаадып каан белен шиини көргүзериниң аргаларын өөренир; ийиде, шиини чогаадыр аргаларын көөр бис. Шиини өөренири уран чогаалдың өске хевирлеринден элээн онза ылгалдыг болур. Ынчангаш оларныханы билип алыр сорулга-биле өөреникчилерге аңгы-аңгы солун чогаадыкчы ажылдарны чорудуп болур.
Кандыг-даа ажыл-чорудулга планга даянган турар. Е.Танованың «Дүжүметке тураскаал» деп шиизинге бөлгүм ажылы дараазында кезектерге хувааттынар:
1. сентябрь ай — организастыг ажылдар. Бөлгүм ажылының удуртукчузун соңгуур, ооң кичээлдериниң хүнүн, шагын тодарадыр.
2. октябрь ай — драматургия жанрының теориялыг билиглери-биле ажыл.
Уран-чогаалдың өске хевирлеринден шииниң онзаланыр чүүлү — тускай сценага диалог, монолог болгаш шимчээшкин-биле авторнуң бодалын көрүкчүге чедирери болур. Шиини көрүкчүге көргүзерге, ооң ужур-утказы анаа номчаанындан артык дээштиг болур.
Шииниң көрүкчүге дамчыдар кол сорулгазы — кандыг-бир чугула чүвени, байдалды, төөгүнү оларның угаан-бодалынга шиңгээдип бээри болур.
Көрүкчүлер ону билип алырда, шииде кирген улустуң (киржикчилерның) үзел-бодалындан, кылып турар ажыл херээнден билип алыр ужурлуг.
Шииде көргүскен чечен үени авторнуң чурааны-биле каш аңгы ылгап болур. Чүнүң-даа мурнунда чуруттунган байдал кажан бооп турганын тодарадыры чугула болур. (Шаанда бе, амгы үеде бе? Чайын бе азы кыжын бооп турар бе? Төөгү-биле холбашкан чылдар…). Шииниң бүгү байдалын ол үелерге таарыштырары чугула.
Оон аңгыда шиини каш шак иштинде көргүзүп болур кылдыр чогаатса чогуур деп айтырыг базатургустунар.Бо айтырыг шииниң хемчээлинден шиитпирлеттинер ужурлуг. Шии көргүзериниң доктаамал хемчээли (чапсарны санаваска) үш шак хире болур ужурлуг азы 48 арын хире болур.
Шиини көжегелерге хуваарын база шакка таарыштырар болза чогуур (1 көжегениң үүрү 40-45 хире минут болур).
Шиини көргүзерде шак барымдаалаары кончуг чугула. Хамыктың мурнунда көрүкчүлерни шылатпайн, сюжеттиң хөгжүлдезин езугаар көжегеге болгаш кезектерге чарары чугула. Шииниң көжегелериниң аразында сюжеттиг харылзаа үзүлбейн, киржикчилерниң бирде көстүп, үнүп, кирип турар чылдагааннары база ооң тургустунган дүрүмнерин хажытпайн турары болур.
Шии чогаалдарын өөренип тургаш, школачылар литератураның өске хевирлеринден ооң ылгалын билип алырлар. Шүлүк болгаш проза чогаалдарында тоожулал, лириктиг киирилделер, маадырларның портреттери болгаш өске-даа элементилерни көрүп болур, а шии чогаалында ындыг чүүлдер чок. Авторнуң чугаалары шииде чүгле ремаркаларда таваржып турар. Номчукчу азы көрүкчү шииниңперсонажтарының дугайында оларның чугааларындан болгаш кылып турар ажыл херектеринден, үүлгедиглеринден билип ап турар. Ынчангаш шии чогаалының бир онзагайы –ийи азы элээн каш кижилерниң аразында чугаалажыышкынындан тургустунганы болур.
3. ноябрь ай — сөзүглел-биле ажыл (1-ги кезээ).
Киржикчилериниң овур-хевирлери оларның чугаалажыышкынындан, кылган ажыл-херектеринден база оларның монологтарындан илереттинер.
Диалог персонажтарныңхүн бүрү ажыл, амыдырал үезинде бооп турар чугааларынга азы эпиктиг чогаалдарда диалогка ниити хевири-биле (удур-дедир чугаалажыг) дөмейлешкек-даа болза, онзагай ылгавырлыг чүүлдерлиг. Драматургтуң дылының барык кара чаңгыс хевири болур бо уран арганың кол сорулгазы — киржикчилерниң аажы-чаңын ажыдып, оларның сонуургалдарын, сундугуушкунун, сеткил-бодалдарын, өске кижилерге болгаш болуушкуннарга хамаарылгазын чуруп көргүзерин драмалыг диалог дээр. Ол тодаргай чогаадыкчы сорулгага чагыртып, литературжудуп болбаазыраткан чугаа болур.
Шииде көргүскен киржикчилерниң аразында кандыг-бир чөрүлдээ (конфликт) үндезилеттинип тургустунар болгаш ол шии чогаалының бир онзагай сценага ойнап көргүзер ылгавырлыг талазы болур.Аңаа интонация, пауза, тон болгаш чугааның өске-даа талалары улуг ужур-дузалыг.
Киржикчилерниң ажыл-херектери, чугаазы, өске кижилерниң дугайында чугаалары, авторнуң ремаркалары – бо-ла бүгү шиини тургузарының уран кезектери болгаш аргалары болур. Шии чогаалын өөредип тура дараазында чүүлдерже кинчээнгейни угландырар: теория талазы-биле өөренген билиглерни үргүлчү катаптаар, шииниң композициязын, дылын база жанр аайы-биле (драма, комедия, трагедия) онзагайын сайгарары чугула.
Шии чогаалының уран аргаларын сайгарарда кол кичээнгейни киржикчилерниң дыл-домаанче база иштики болгаш даштыкы монологтарче угланган болур.
Шиини сайгарып тура, дараазында аргаларны ажыглап болур: аянныг номчулга, рольдарга номчууру, сценада болуп турар болуушкуннуң аайы-биле чогаалды сайгарары, башкының тайылбыры, аудио бижимелдерниң үзүндүлерин дыңнаары, шииден үзүндүлерни өөреникчилерниң күүседири дээш оон-даа өске.
Шииниң сөзүглели-биле ажылды чорудуп тура, монологту башкы аянныг номчуп азы актерларның күүседилгези-биле үн бижидилгезин дыңнадыр болза дээштиг. Шииде болуушкуннар тыва чоннуң шаандагы үеде амыдыралын көргүзүп турар болза, уругларга утказы билдинмес сөстер хөй таваржыры чугаажок. Ынчангаш словарь ажылын хөйү-биле чорудары чугула.
4. декабрь ай — сөзүглел-биле ажыл (2-ги кезээ).
5. январь ай — киржикчилерниң хеп-сыны, сцена каасталгазының талазы-биле ажылдар.
6. февраль ай — режиссер-биле ажыл.
Сценага шииниң ойнаанынга хамаарыштыр режиссернуң көрүжү-биле ооң сайгарылгазын чорудары чогумчалыг. Чүге дизе караа-биле көрүп, киржип тургаш улаштыр номчуп сайгарарга уругларның угаан-медерелинге езулуг чугула билиглер артып каары чугаажок.
Шии чогаалдарын өөредип тургаш, дараазында сорулгаларны режиссер салып алыр: өөреникчилерниң шиини эки, аянныг номчуп билиринден ангыда, театрга сонуургалдыг, аңаа ынак, шииде ойнап турар рольдарының байдалдарынче сиңнигип кирер, драматургтуң дылының уран-чеченин шын дамчыдып шыдаанын чедип алыр.
7. март ай — шииниңхыналда мурнунга дужаалдазы.
8. апрель ай — бүдүн чылдың отчеду.
2.1 Литературлуг кежээ
«Өртемчей ол — театр-дыр,өргүн чону — артистер-дир»
Амгы үеде тыва чогаал башкылары уругларның сеткил-сагыжынга уттундурбас, онзагай тургузуглуг, солун тематикалыг чогаалдарны шилип ап турары өөрүнчүг. Литературлуг кежээге уруглар теория талазы-биле алган билиин улам ханыладыр, ук шии оларның сайзыралынга, кижизидилгезинге улуг салдарлыг. Бо ажылды бижиирде, М.Ч. Чамзырын биле Е.Т. Чамзырынныңтургусканы «Тыва черниң ыраажызы» деп аттыг литературлуг кежээзинге даянган бис. «Өртемчей ол — театр-дыр, өргүн чону — артистер-дир» деп аттыг литературлуг кежээни авторнуң «Дүжүметке тураскаал» деп шиизинге үндезилээш, 10, 11 класстарның өөреникчилеринге чорудуп болурун сүмелеп турар бис.
«Литературлуг кежээлер школаның амыдыралынга онзагай болуушкун шии, хөгжүм, уран чурулга болгаш литературлуг маадырлар-биле ужуражылгалар өөреникчилерниң сагыш-сеткилин хөлзедир, бедик эстетиктиг күш болур» деп, М.Ч.Чамзырын биле Е.Т.Чамзырынның бодалдарынга долузу-биле каттыжып турар бис.
Литературлуг кежээже үстүкү класстарның өөреникчилерин долузу-биле хаара тударын кызыдар. Ажылдың организастыг айтырыгларын шиитпирлээр тускай хыналданы школаның удуртулгазы дужаал езугаар томуйлаар. Ооң даргазынга театр уран чүүлү-биле холбашкан ажылдакчыны томуйлап ап болур.
Кежээге белеткел ажылы:
1. Аңгы-аңгы бөлүктерни тургузар:
а) сценаристер
б) режиссерлар
в) хөжүм каастакчылары
г) гримерлар
д) башкарыкчылар
е) артистер
2. Театр бөлүү — режиссерлар, сценаристер ук кежээниң сценарийиниң планын тургузуп сүмележир.
3. Башкарыкчыларны болгаш артистерни белеткээр. Кижи бүрүзү бодунуңталазындан режиссернуң бергени рольдарны эки ойнаар. Сцена болгаш чугаа культуразынче кичээнгейни угландырар, чамдык таварылгада хөгжүм үделгези-биле шимчээшкиннерни кылыр. Башкарыкчылар-биле тускай ажылды чорудар.
4. Хөгжүмчүлер бөл — уругларның хеп-сынын, шииниң хөгжүм каасталгазын, сценаның болгаш залдың декорациязының дугайында чугаалажыр. Авторнуң шиизинге таарыштыр кандыг музыка, танцы шимчээшкиннерин киирип болурун дугуржур.
Эртем-техниканың хөгжээни-биле амгы үеде класстан дашкаар чорудар ажылдарның бирээзи литературлуг кежээниң дерилгезин үениң негелдезинге дүүштүр дерип ап болурунуң аргалары бар. Тыва чогаалга хөй янзы көргүзүг материалдары өске эртемнерге бодаарга эвээш-даа бол, солун кылдыр чогаадыры уругларның фантазиязындан, идеяларындан кончуг хамааржыр.
Сценада Е.Д. Танованың хөрек чуруу, ооң адаанда:
«Өртемчей ол — театр-дыр, өргүн чону — артистер-дир» деп авторнуң чугаазындан одуругларны бижээн.
Өске талазында плакатта: «Уран чүүл — чоннуу болур»
Ол ышкаш Е.Танованың хууда архивиден төөгүлүг чуруктар болгаш алдан маадырларга тураскааткан төөгүлүг черлерге хамаарышкан презентация өөреникчилерниң боттарының чогаадыкчы чоруунга, идеяларынга үндезилеп тургустунган болур.
Кежээни чорудар чижек программазы:
1. Литературулуг кежээ. «Өртемчей ол — театр-дыр, өргүн чону — артистер-дир»
2. Эң эки ойнаан кыс рольда…
3. Эң эки ойнаан эр рольда…
4. ТываныңВ.Көк-оол аттыг национал хөгжүм шии театрының артистери-биле ужуражылга.
5. Түңнел
Кежээниң чорудуу
Е.Д. Танова Тываның улустуң чогаалчызы, төөгү эртемнериниң кандидады, сураглыг журналист, шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. Ооң бижээн чогаалдарынга В. Локонов, Д. Куулар, М. Хадаханэ, Ч. Серен-оол, О. Сувакпит, Ч. Куулар, В. Салчак болгаш өскелер-даа боттарының сайгарылгалыг чүүлдеринге үнелелдерни берген.
Ооң хөйге билдингир шиилеринден «Илбилиг согун», «Кайгал Каңмыыл», «Туттурбайн чорза-чорза» болгаш «Мөңге дириг идегел» деп шиижиткен көргүзүүнүң аразындан бис бөгүн «Дүжүметке тураскаал» деп ийи көжегелиг беш көргүзүглүг шиизин силерге бараалгадыр-дыр бис.
Киржикчилери:
Чурукчу
Чурукчунуң кадайы
Дарга
Дарганың секретары
Башкарыкчы: Хүндүлүг аалчылар, башкылар, уруглар! Кежээвистиң баштайгы кезээн төндүрүп тура, ам дараазында кезээ болур силерниң көрүкчүлерниңүнелелдериңер хамааржыр.
2. «Эң эки ойнаан кыс рольда…»
кым деп киржикчини адап болур силер, уруглар? База чүге ол киржикчини шилип алдыңар?
3. Эң эки ойнаан онзагай эр рольда…
кым деп киржикчини адап болур силер, уруглар? База чүге ол киржикчини шилип алдыңар?
4. Тываныңнационал хөгжүм шии театрының артистери-биле ужуражылга.
Артистерге сөс.
5. Түңнел
Түңнелди класстан дашкаар ажылды удуртуп турган башкы азы школаның удуртукчуларының бирээзи кылыр. Олар литературлуг кежээниң эрткенинге үнелелди берип, эки ойнаан оолдар, кыстарны, «эң эки кыс роль», «эң онзагай эр роль» ойнаан артистерни бүдүн чыл дуругузунда бөлгүм ажылынга идепкейлиг киришкен уругларны шаңнап, мактап, өөрүп четтиргенин илередип, ол улуг негелдени шынзыдып шыдаанын демдеглээр.
Ынчангаш литературлуг кежээлер уругларның угаан-медерелиниң сайзыраарынга, талантызының ажыттыарынга, уран чүүлге сонуургалын оттурарынга идигни бээр. Ооң чедиишкинниг ажыл-чорудулгазы удуртур башкының чогаадыкчы дилээшкиннерде идеяларындан кол хамааржыр.
Литература
1. Калзан А. Өзүлдениң демдектери. — Кызыл, 1991.
2. Куулар Д.С. История и современность. — Кызыл, 2002.
3. Методика преподавания литературы / Под ред. О.Ю.Богдановой и В.Г. Маранцмана. I часть. — М., 1995.
4. Монгуш А.М. Методиктиг сүмелер. Ортумак школаның 7-ги клазынга «Төрээн чогаал» ному-биле ажылдаар башкыларга дузаламчы. — Кызыл, 1988.
5. Сүндүп Д.Ч. Тыва улустуң аас чогаалын школаларга өөредириниң методиказы. — Кызыл, 1992.
6. Чамзырын М.Ч., Чамзырын Е.Т. Самагалтай ортумак школазы: Арга-дуржулга, дилээшкиннер, класстан дашкаар ажылдар. — Кызыл, 1998.
7. Чамзырын Е.Т. Төрээн чогаалдың теориязын болгаш методиказын өөредири. — Кызыл, 2005.
8. Чамзырын Е.Т., Кужугет М.А., Ооржак Л.Х. Тыва аас чогаалы болгаш литература. Ниити өөредилге черлериниң 5-11 класстарынга чижек программа. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2012. — 103 ар.
Чечен чогаал номнары
1. Танова Е.Д. Шиилер. — Кызыл, 2008.
Ооң чогаалдарының овур-хевирлерин дамчыштыр уругларны эрткен үениң төөгүзүн, мөзү-шынар айтырыгларының болгаш кижилер аразында харылзааларның чидиг талаларын билип алырынга дузалаар. Бо талазы-биле класстан дашкаар чорудар ажылдарның янзы-бүрү хевирлерин ажыглаза чогуур. Оларның бирээзинге чечен чогаал бөлгүмүн хамаарыштырып болур.Амгы үеде өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттарының негелдези езугаар ол айтырыгже башкы бүрүзүбир тускай кичээнгейни угландырып, ооң дузазы-биле өөреникчилерниң сонуургалын оттуруп, эки түңнелдерни чедип ап турар.
Чечен чогаал бөлгүмнери класстан дашкаар ажылдарның аразында бир кол черни ээлеп турар. Школага уругларның сонуургалының аайы-биле янзы-бүрү бөлгүмнерни эрттирип болур. Үстүкү класстарга бөлгүм ажылын чорудары харыысалгалыг. Кол-ла чүүл ооң чорудуун солун болдуруп, өөреникчилерниң мөзү-шынарынга дээштиг салдарны чедирери болур.
Бөлгүм ажылын чорудары белен эвес, ол үргүлчү чогаадыкчы дилээшкинге турар, кандыг-даа бергелерни ажып эртеринге белен болур кылдыр өөреникчилерни билиндирер.
Уругларның салым-чаяанын, талантызын, сонуургалдарын ажыдар, күзел-чүткүлүн хандырарынче угланган ажылдарның хөй хевирлери школаларда чоруттунуп турар. Ол ажылдар аңгы-аңгы класстарныңөөреникчилерин кады ажылдаар кылдыр харылзаштырып, бөлүглештирип турар.
Шии жанры — уран чүүлдүң улуг хевирлериниң бирээзи болур. Шиини өөренирде ийи янзы өөренип болур: бирээде, чогаадып каан белен шиини көргүзериниң аргаларын өөренир; ийиде, шиини чогаадыр аргаларын көөр бис. Шиини өөренири уран чогаалдың өске хевирлеринден элээн онза ылгалдыг болур. Ынчангаш оларныханы билип алыр сорулга-биле өөреникчилерге аңгы-аңгы солун чогаадыкчы ажылдарны чорудуп болур.
Кандыг-даа ажыл-чорудулга планга даянган турар. Е.Танованың «Дүжүметке тураскаал» деп шиизинге бөлгүм ажылы дараазында кезектерге хувааттынар:
1. сентябрь ай — организастыг ажылдар. Бөлгүм ажылының удуртукчузун соңгуур, ооң кичээлдериниң хүнүн, шагын тодарадыр.
2. октябрь ай — драматургия жанрының теориялыг билиглери-биле ажыл.
Уран-чогаалдың өске хевирлеринден шииниң онзаланыр чүүлү — тускай сценага диалог, монолог болгаш шимчээшкин-биле авторнуң бодалын көрүкчүге чедирери болур. Шиини көрүкчүге көргүзерге, ооң ужур-утказы анаа номчаанындан артык дээштиг болур.
Шииниң көрүкчүге дамчыдар кол сорулгазы — кандыг-бир чугула чүвени, байдалды, төөгүнү оларның угаан-бодалынга шиңгээдип бээри болур.
Көрүкчүлер ону билип алырда, шииде кирген улустуң (киржикчилерның) үзел-бодалындан, кылып турар ажыл херээнден билип алыр ужурлуг.
Шииде көргүскен чечен үени авторнуң чурааны-биле каш аңгы ылгап болур. Чүнүң-даа мурнунда чуруттунган байдал кажан бооп турганын тодарадыры чугула болур. (Шаанда бе, амгы үеде бе? Чайын бе азы кыжын бооп турар бе? Төөгү-биле холбашкан чылдар…). Шииниң бүгү байдалын ол үелерге таарыштырары чугула.
Оон аңгыда шиини каш шак иштинде көргүзүп болур кылдыр чогаатса чогуур деп айтырыг базатургустунар.Бо айтырыг шииниң хемчээлинден шиитпирлеттинер ужурлуг. Шии көргүзериниң доктаамал хемчээли (чапсарны санаваска) үш шак хире болур ужурлуг азы 48 арын хире болур.
Шиини көжегелерге хуваарын база шакка таарыштырар болза чогуур (1 көжегениң үүрү 40-45 хире минут болур).
Шиини көргүзерде шак барымдаалаары кончуг чугула. Хамыктың мурнунда көрүкчүлерни шылатпайн, сюжеттиң хөгжүлдезин езугаар көжегеге болгаш кезектерге чарары чугула. Шииниң көжегелериниң аразында сюжеттиг харылзаа үзүлбейн, киржикчилерниң бирде көстүп, үнүп, кирип турар чылдагааннары база ооң тургустунган дүрүмнерин хажытпайн турары болур.
Шии чогаалдарын өөренип тургаш, школачылар литератураның өске хевирлеринден ооң ылгалын билип алырлар. Шүлүк болгаш проза чогаалдарында тоожулал, лириктиг киирилделер, маадырларның портреттери болгаш өске-даа элементилерни көрүп болур, а шии чогаалында ындыг чүүлдер чок. Авторнуң чугаалары шииде чүгле ремаркаларда таваржып турар. Номчукчу азы көрүкчү шииниңперсонажтарының дугайында оларның чугааларындан болгаш кылып турар ажыл херектеринден, үүлгедиглеринден билип ап турар. Ынчангаш шии чогаалының бир онзагайы –ийи азы элээн каш кижилерниң аразында чугаалажыышкынындан тургустунганы болур.
3. ноябрь ай — сөзүглел-биле ажыл (1-ги кезээ).
Киржикчилериниң овур-хевирлери оларның чугаалажыышкынындан, кылган ажыл-херектеринден база оларның монологтарындан илереттинер.
Диалог персонажтарныңхүн бүрү ажыл, амыдырал үезинде бооп турар чугааларынга азы эпиктиг чогаалдарда диалогка ниити хевири-биле (удур-дедир чугаалажыг) дөмейлешкек-даа болза, онзагай ылгавырлыг чүүлдерлиг. Драматургтуң дылының барык кара чаңгыс хевири болур бо уран арганың кол сорулгазы — киржикчилерниң аажы-чаңын ажыдып, оларның сонуургалдарын, сундугуушкунун, сеткил-бодалдарын, өске кижилерге болгаш болуушкуннарга хамаарылгазын чуруп көргүзерин драмалыг диалог дээр. Ол тодаргай чогаадыкчы сорулгага чагыртып, литературжудуп болбаазыраткан чугаа болур.
Шииде көргүскен киржикчилерниң аразында кандыг-бир чөрүлдээ (конфликт) үндезилеттинип тургустунар болгаш ол шии чогаалының бир онзагай сценага ойнап көргүзер ылгавырлыг талазы болур.Аңаа интонация, пауза, тон болгаш чугааның өске-даа талалары улуг ужур-дузалыг.
Киржикчилерниң ажыл-херектери, чугаазы, өске кижилерниң дугайында чугаалары, авторнуң ремаркалары – бо-ла бүгү шиини тургузарының уран кезектери болгаш аргалары болур. Шии чогаалын өөредип тура дараазында чүүлдерже кинчээнгейни угландырар: теория талазы-биле өөренген билиглерни үргүлчү катаптаар, шииниң композициязын, дылын база жанр аайы-биле (драма, комедия, трагедия) онзагайын сайгарары чугула.
Шии чогаалының уран аргаларын сайгарарда кол кичээнгейни киржикчилерниң дыл-домаанче база иштики болгаш даштыкы монологтарче угланган болур.
Шиини сайгарып тура, дараазында аргаларны ажыглап болур: аянныг номчулга, рольдарга номчууру, сценада болуп турар болуушкуннуң аайы-биле чогаалды сайгарары, башкының тайылбыры, аудио бижимелдерниң үзүндүлерин дыңнаары, шииден үзүндүлерни өөреникчилерниң күүседири дээш оон-даа өске.
Шииниң сөзүглели-биле ажылды чорудуп тура, монологту башкы аянныг номчуп азы актерларның күүседилгези-биле үн бижидилгезин дыңнадыр болза дээштиг. Шииде болуушкуннар тыва чоннуң шаандагы үеде амыдыралын көргүзүп турар болза, уругларга утказы билдинмес сөстер хөй таваржыры чугаажок. Ынчангаш словарь ажылын хөйү-биле чорудары чугула.
4. декабрь ай — сөзүглел-биле ажыл (2-ги кезээ).
5. январь ай — киржикчилерниң хеп-сыны, сцена каасталгазының талазы-биле ажылдар.
6. февраль ай — режиссер-биле ажыл.
Сценага шииниң ойнаанынга хамаарыштыр режиссернуң көрүжү-биле ооң сайгарылгазын чорудары чогумчалыг. Чүге дизе караа-биле көрүп, киржип тургаш улаштыр номчуп сайгарарга уругларның угаан-медерелинге езулуг чугула билиглер артып каары чугаажок.
Шии чогаалдарын өөредип тургаш, дараазында сорулгаларны режиссер салып алыр: өөреникчилерниң шиини эки, аянныг номчуп билиринден ангыда, театрга сонуургалдыг, аңаа ынак, шииде ойнап турар рольдарының байдалдарынче сиңнигип кирер, драматургтуң дылының уран-чеченин шын дамчыдып шыдаанын чедип алыр.
7. март ай — шииниңхыналда мурнунга дужаалдазы.
8. апрель ай — бүдүн чылдың отчеду.
2.1 Литературлуг кежээ
«Өртемчей ол — театр-дыр,өргүн чону — артистер-дир»
Амгы үеде тыва чогаал башкылары уругларның сеткил-сагыжынга уттундурбас, онзагай тургузуглуг, солун тематикалыг чогаалдарны шилип ап турары өөрүнчүг. Литературлуг кежээге уруглар теория талазы-биле алган билиин улам ханыладыр, ук шии оларның сайзыралынга, кижизидилгезинге улуг салдарлыг. Бо ажылды бижиирде, М.Ч. Чамзырын биле Е.Т. Чамзырынныңтургусканы «Тыва черниң ыраажызы» деп аттыг литературлуг кежээзинге даянган бис. «Өртемчей ол — театр-дыр, өргүн чону — артистер-дир» деп аттыг литературлуг кежээни авторнуң «Дүжүметке тураскаал» деп шиизинге үндезилээш, 10, 11 класстарның өөреникчилеринге чорудуп болурун сүмелеп турар бис.
«Литературлуг кежээлер школаның амыдыралынга онзагай болуушкун шии, хөгжүм, уран чурулга болгаш литературлуг маадырлар-биле ужуражылгалар өөреникчилерниң сагыш-сеткилин хөлзедир, бедик эстетиктиг күш болур» деп, М.Ч.Чамзырын биле Е.Т.Чамзырынның бодалдарынга долузу-биле каттыжып турар бис.
Литературлуг кежээже үстүкү класстарның өөреникчилерин долузу-биле хаара тударын кызыдар. Ажылдың организастыг айтырыгларын шиитпирлээр тускай хыналданы школаның удуртулгазы дужаал езугаар томуйлаар. Ооң даргазынга театр уран чүүлү-биле холбашкан ажылдакчыны томуйлап ап болур.
Кежээге белеткел ажылы:
1. Аңгы-аңгы бөлүктерни тургузар:
а) сценаристер
б) режиссерлар
в) хөжүм каастакчылары
г) гримерлар
д) башкарыкчылар
е) артистер
2. Театр бөлүү — режиссерлар, сценаристер ук кежээниң сценарийиниң планын тургузуп сүмележир.
3. Башкарыкчыларны болгаш артистерни белеткээр. Кижи бүрүзү бодунуңталазындан режиссернуң бергени рольдарны эки ойнаар. Сцена болгаш чугаа культуразынче кичээнгейни угландырар, чамдык таварылгада хөгжүм үделгези-биле шимчээшкиннерни кылыр. Башкарыкчылар-биле тускай ажылды чорудар.
4. Хөгжүмчүлер бөл — уругларның хеп-сынын, шииниң хөгжүм каасталгазын, сценаның болгаш залдың декорациязының дугайында чугаалажыр. Авторнуң шиизинге таарыштыр кандыг музыка, танцы шимчээшкиннерин киирип болурун дугуржур.
Эртем-техниканың хөгжээни-биле амгы үеде класстан дашкаар чорудар ажылдарның бирээзи литературлуг кежээниң дерилгезин үениң негелдезинге дүүштүр дерип ап болурунуң аргалары бар. Тыва чогаалга хөй янзы көргүзүг материалдары өске эртемнерге бодаарга эвээш-даа бол, солун кылдыр чогаадыры уругларның фантазиязындан, идеяларындан кончуг хамааржыр.
Сценада Е.Д. Танованың хөрек чуруу, ооң адаанда:
«Өртемчей ол — театр-дыр, өргүн чону — артистер-дир» деп авторнуң чугаазындан одуругларны бижээн.
Өске талазында плакатта: «Уран чүүл — чоннуу болур»
Ол ышкаш Е.Танованың хууда архивиден төөгүлүг чуруктар болгаш алдан маадырларга тураскааткан төөгүлүг черлерге хамаарышкан презентация өөреникчилерниң боттарының чогаадыкчы чоруунга, идеяларынга үндезилеп тургустунган болур.
Кежээни чорудар чижек программазы:
1. Литературулуг кежээ. «Өртемчей ол — театр-дыр, өргүн чону — артистер-дир»
2. Эң эки ойнаан кыс рольда…
3. Эң эки ойнаан эр рольда…
4. ТываныңВ.Көк-оол аттыг национал хөгжүм шии театрының артистери-биле ужуражылга.
5. Түңнел
Кежээниң чорудуу
Е.Д. Танова Тываның улустуң чогаалчызы, төөгү эртемнериниң кандидады, сураглыг журналист, шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. Ооң бижээн чогаалдарынга В. Локонов, Д. Куулар, М. Хадаханэ, Ч. Серен-оол, О. Сувакпит, Ч. Куулар, В. Салчак болгаш өскелер-даа боттарының сайгарылгалыг чүүлдеринге үнелелдерни берген.
Ооң хөйге билдингир шиилеринден «Илбилиг согун», «Кайгал Каңмыыл», «Туттурбайн чорза-чорза» болгаш «Мөңге дириг идегел» деп шиижиткен көргүзүүнүң аразындан бис бөгүн «Дүжүметке тураскаал» деп ийи көжегелиг беш көргүзүглүг шиизин силерге бараалгадыр-дыр бис.
Киржикчилери:
Чурукчу
Чурукчунуң кадайы
Дарга
Дарганың секретары
Башкарыкчы: Хүндүлүг аалчылар, башкылар, уруглар! Кежээвистиң баштайгы кезээн төндүрүп тура, ам дараазында кезээ болур силерниң көрүкчүлерниңүнелелдериңер хамааржыр.
2. «Эң эки ойнаан кыс рольда…»
кым деп киржикчини адап болур силер, уруглар? База чүге ол киржикчини шилип алдыңар?
3. Эң эки ойнаан онзагай эр рольда…
кым деп киржикчини адап болур силер, уруглар? База чүге ол киржикчини шилип алдыңар?
4. Тываныңнационал хөгжүм шии театрының артистери-биле ужуражылга.
Артистерге сөс.
5. Түңнел
Түңнелди класстан дашкаар ажылды удуртуп турган башкы азы школаның удуртукчуларының бирээзи кылыр. Олар литературлуг кежээниң эрткенинге үнелелди берип, эки ойнаан оолдар, кыстарны, «эң эки кыс роль», «эң онзагай эр роль» ойнаан артистерни бүдүн чыл дуругузунда бөлгүм ажылынга идепкейлиг киришкен уругларны шаңнап, мактап, өөрүп четтиргенин илередип, ол улуг негелдени шынзыдып шыдаанын демдеглээр.
Ынчангаш литературлуг кежээлер уругларның угаан-медерелиниң сайзыраарынга, талантызының ажыттыарынга, уран чүүлге сонуургалын оттурарынга идигни бээр. Ооң чедиишкинниг ажыл-чорудулгазы удуртур башкының чогаадыкчы дилээшкиннерде идеяларындан кол хамааржыр.
Литература
1. Калзан А. Өзүлдениң демдектери. — Кызыл, 1991.
2. Куулар Д.С. История и современность. — Кызыл, 2002.
3. Методика преподавания литературы / Под ред. О.Ю.Богдановой и В.Г. Маранцмана. I часть. — М., 1995.
4. Монгуш А.М. Методиктиг сүмелер. Ортумак школаның 7-ги клазынга «Төрээн чогаал» ному-биле ажылдаар башкыларга дузаламчы. — Кызыл, 1988.
5. Сүндүп Д.Ч. Тыва улустуң аас чогаалын школаларга өөредириниң методиказы. — Кызыл, 1992.
6. Чамзырын М.Ч., Чамзырын Е.Т. Самагалтай ортумак школазы: Арга-дуржулга, дилээшкиннер, класстан дашкаар ажылдар. — Кызыл, 1998.
7. Чамзырын Е.Т. Төрээн чогаалдың теориязын болгаш методиказын өөредири. — Кызыл, 2005.
8. Чамзырын Е.Т., Кужугет М.А., Ооржак Л.Х. Тыва аас чогаалы болгаш литература. Ниити өөредилге черлериниң 5-11 класстарынга чижек программа. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2012. — 103 ар.
Чечен чогаал номнары
1. Танова Е.Д. Шиилер. — Кызыл, 2008.
