КУТВ азы ЧӨӨН ЧҮКТҮҢ АЖЫЛЧЫ ЧОННАРЫНЫҢ КОММУНИСТИГ УНИВЕРСИТЕДИ БОЛГАШ БАШТАЙГЫ ТЫВА АЖЫЛДАКЧЫЛАР

Сайлыкмаа Салчаковна КОМБУ, филология эртемнериниң кандидады. 

Тываның Чазаа баштайгы сургуулдарны Тывадан дашкаар өске хоорайларже 1925 чылда өөредип чоруткан. Ийи бөлүк сургуулдарны өөредири-биле Москва хоорайже, Чөөн-чүктүң ажылчы чоннарының университединче болгаш Моол Арат Республиканың төвү Улан-Батор хоорайның партия школазынче аъткарган. Ол бүгүнү төөгүде мынчаар бадыткап бижээн: «1925 чылда Тывадан эң-не баштай КУТВ-че болгаш ССРЭ-ниң өөредилге черлеринче 10, 1927 чылда 50, 1928 чылда 60 болгаш 1929 чылда 156 аныяк тываларны чоруткан. 1925-29 чылдарда 35 тывалар Улаан-Бааторга Моол араттың революстуг намының Төп Комитединиң чанында партия школазын дооскан». [2] Ол-ла тодарадыышкыннар өске-даа эртемденнерниң ажылдарында база чырыттынган. «1925 чылдың июльда ВКП (б) РСТК Москваже Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының В.И. Сталин аттыг коммунистиг университединче он кижини аъткарган» деп эртемден М.С. Байыр-оол айтып турар. [1] Ынчангаш чон ортузунда «он сургуул» деп адаары билиишкинниң алыс-ла дөзү, чылдагааны шак ында болуп турар.   

Москва. Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университеди. Бо өөредилге черинче бот-догунаан Тыва Арат Республикадан баштайгы сургуулдар 1925 чылда кирген. Шак ынчаар Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университеди бодунуң эжиктерин тыва сургуулдарга баштай ажыдып берген өөредилге черлериниң бирээзи болур.  

Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университеди РКП(б) ТК-ның 1921 чылдың февраль 10 хүнүнде үндүрген доктаалы-биле РСФСР-ниң Наркомпростуң чанынга, Чөөн чүк курстарының баазазынга 1921 чылдың октябрь 21-де ажыттынган азиат нациялыг сургуулдарга тускайлаттынган өөредилге чери болур. 1923 чылда ук өөредилге черинге И.В. Сталинниң адын тывыскан. Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университеди национал республикаларга удуртукчу каадырлар белеткээр өөредилге чери турган. «Ол II чергениң совет партия школазы болуп турган, а 1927 чылдан эгелеп коммунистиг дээди өөредилге чери апарган. Ынчангаш доозукчулар хуудузунуң «эртеми» деп кезээнге дээди деп биживейн, «политиктиг, КУТВ дооскан» деп бижип турган» деп тодарадыышкынны төөгүчү М.С. Байыр-оол берген. [1] 

Ук өөредилге чериниң бодунуң ады-ла национал республикаларны оларның удуртукчуларын таварыштыр коммунистиг орукче углаары дээрзин илередип турган. Ынчангаш сургуулдарынга хамаарылгазы безин, өске өөредилге черлеринге бодаарга, бир онзагай янзы турган. Бо өөредилге черинге өөренип чораан 73 аңгы-аңгы чоннарның төлээлериниң аразынга тыва оолдар, кыстар база каш чыл улаштыр өөренип, Тывазының баштайгы эртем-билиглиг кижилери болганнар.  

Тываның Күрүне архивинде кадагалаттынган документилер ёзугаар алырга, ук өөредилге черинче баштайгы тыва сургуулдар 1925 чылда өөренип кирген. Ырак-узак черге өөренирин күзевейн, чанып чорупканнары база бар. Ынчангаш 1929 чылда ук өөредилге чериниң баштайгы тыва доозукчулары чүгле ийи кижи болган: Тока биле Шагдыр-Сүрүң. Тока ТАРН ТК-ниң Президиум даргазы, Шагдыр-Сүрүң – даг эргелелиниң даргазы болуп күш-ажылын эгелээннер.  

Ук өөредилге черинге өөренип эгелээн баштайгы тыва аныяк кижилерниң дугайында С. Тока бодунуң номунда мынчаар бижээн: «Шыылаа, Кашпык, Барылга суглар чуртун сагынгаш, берге-ле тургулааннар болдур ийин. Чамдыкта чоорган алдынче бажын суккаш, анаа-ла чаш уруглар ышкаш өөңейнир ыглап-даа чыдар… Тываның мурнундан келген он сургуулдарның улуг нуруузу, чыл безин четпейн чыткаш, янзы-бүрү чылдагаан-биле Тываже чангылай бергеннер…”. [3] 

Шак ынчаар сургуулдар өөредилгезин угбайн азы чаныксааш, университетти ара октапкаш, чоруй баары хаая эвес таварылга болуп турган. Ооң-биле чергелештир ТАРН-ның салбыры тыва сургуулдар аразынга база ажылын чорудуп турган. Өөренип турар үезинде чамдык сургуулдарның ук-ызыгууру, олар кирер мурнунда чеже-даа «ядыы мен» деп бижип демдеглеп турган-даа болза, база илереп келгилээн. «…Феодал ызыгуурлуг Чамыяң биле Анай-оол бир чыл болган соонда, боттарывыстың билиг-медереливис бедип келгенде, аңгы ызыгуурун илередип, са шүгүмчүлеткеш, сургуулдан база үндүрткеннер…” [4] Ызыгууртанны тодарап келген сургуулдарны база ук өөредилге чери дораан-на хемчээн ап, үндүрүп турган. Оон аңгыда, нам кежигүнү эвес база политиктиг билии, ажыл-чорудулгазы кошкак сургуулдарны база үндүргеш, чуртунче чандырып турганы тодаргай.  

Шак-ла ындыг байдалга өөренип, чурттап, өске хары черге, улуг кода-хоорайга, улуг өөредилге черинге өөренири алызындан хостуг, чоргаар сеткил-хөөннүг, мал ажыл-агыйлыг көшкүн тыва чоннуң ажы-төлүнге аар, нарын болган. А 1930 чылдан эгелеп бо өөредилге черинче өөренип кирип алыры аныяк кижилерге Кызылга шылгалда эртип алыры ындыг-ла амыр эвес турган.  

1930 чылдың чайынында ажылдаан шилип алырының комиссиязынга Тока, Аюшин, Самбу, Найданов, Санжит болгаш Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединиң директорунуң оралакчызы Л.Д. Покровский олар турганнар. Ук комиссияның даргазы Тока турган.  

Л.Д. Покровскийниң Тывага кээп чораанының дугайы элээн хөй черлерде демдеглеттинген. А «Тываның төөгүзүнде» ооң дугайында тода бижип арттырып каан: «Национал болгаш колониялдыг айтырыгларны шинчилээр талазы-биле эртем-шинчилел ассоциациязының болгаш Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединиң 1930 чылдың чайынында ректорнуң оралакчызы Л.Д. Покровкийге баштаткаш, Тывага келген экспедияциязы чурттуң экономиказын шинчилээр талазы-биле улуг ажылды кылган». [5] 

Өөредип чорудар аныяктарны кожууннары сүмелеп киирген соонда, олар улуг төпке, Кызыл хоорайга, шылгалда эртер ужурлуг. Комиссия кежигүннери ол аныяктар-биле чугаалажыышкыннарны кылып, бердинген айтырыгларга харыылаанын, долдурган хуудустарын өөренип көргеш, түңнелдерни үндүрүп турган.   

Тываның төп архивинде документилер ёзугаар алырга, Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединче кирерин күзээн аныяк кижилерни шылгап көөрде, кол-ла чүүл – политиктиг билиин болгаш оларның аңгызын чугулалап көрүп турган. Ол чорук үениң байдалынга дүүшкен ажыл база көрүш болур. Сургуулдарны хүлээп алырда, ядыы аңгының болгаш аныяктарның революстуг намының кежигүннерин азы Тываның улусчу революстуг намынга бактаап турар аныяк кижилерни хүлээп ап турганы тодаргай.  

1930 чылда өөрениринче күзелин илереткеннерни шылгаан комиссияның июль 30-де протоколунда 9 кижиниң ийизин хүлээп албаан. Ооң чылдагааны политбилииниң чегейи болган деп айыткан. Ол чүл дээрге комиссия кежигүннери үениң ажыл-чорудулгазының дугайында айтырыглар салырга, оларның харыылап шыдавааны, ук айтырыгларны билбес, сайгарбазы болуп турган.  

Август 5 хүнүнүң протоколун ёзугаар алырга, 18 кижиден 5 кижини хүлээп алырындан ойталаан. Оларның дөртүн политбилии кошкак, а бирээзиниң кадыы багай деп тодараткан. Август 7-ниң хүнүнде үшкү протоколда 13 кижиниң үжүн хүлээп албаан. Кол-ла чылдагааны – политбилии кошкак болганы. А август 8-тиң протоколунда кирерин күзээн 13 кижиниң ийизин хүлээп албаан чылдагааны база оларның политбилии кошкак болганы деп үнелээн.  

Бо үшкү, дөрткү протоколдарда кирерин күзээн кижилерниң аттарының дужунда олар каш бодалыг турганын база айыткан. А үстүнде протоколдарда бода дугайында чаңгыс-даа чүүл демдеглеттинмээн. Ам оларның бодаларының, азы өскээр чугаалаарга, кайы хире хөй мал-маганныг дээрзин тодарадыры база кол апарган. Шылгалда эртип турарларның харыыларын көөрге, оларның колдуу-ла 5 бодаларлыг болуп турарын эскерип болур. Эң-не хөйү 18 бодалыг чаңгыс кижи бар. 

Бо протоколда бир онзагай чүүл эскертинер. Ол болза ырак, узак Тожу кожуундан келген ийи кижини политбилии чегей-даа болза, хожудаңгай кожууннуң төлээлери дээш хүлээп алганын айтып турар.  

А херээжен кижилер эвээш болуп турарын барымдаалап көргеш, херээжен кижи дээш, политбилии кошкак-даа болза, алыр дээн бижимелдер база бар. Ол үеде херээжен чон ортузунга ажылды калбаа-биле чорудуп, эгелеп турган. Херээжен чонну улуг өөредилге черлеринче эвилелдеп эгелээни дээрге, ол үеде болуп эрткен намның шиитпирлерин амыдыралга боттандырыышкыны-дыр. Тодарадырга, 1925 чылдың октябрь 14-20 хүннеринде болуп эрткен ТАРН-ның IV съездизинге херээженнер ортузунга ажыл дугайында айтырыгны Тываның төөгүзүнде эң-не баштай чугаалашкан. «Намның мурнунда салдынган сорулгаларны боттандырары херээженнерниң идепкейлиг киржилгези чокка чедип шыдаттынмас» деп съездиниң  резолюциязында айыткан дээрзин «Тываның төөгүзүнде» демдеглээн. [6] ТАРН-ның IV-кү съездизинге херээженнер ортузунга кылыр ужурлуг ажыл-чорудулганы калбаа-биле көрген. Ооң түңнелинде арат-херээженнерни ниитилел-политиктиг амыдыралче болгаш ажыл-агыйже хаара тудар, культурлуг деңнелин бедидер, оларның аразынга санитар-чырыдыышкын ажылын күштелдирер талазы-биле доктаалды ТАРН ТК хүлээп алган. Ынчангаш 1928 чылда ТАРН ТК-ның VII-ги съездизиниң доктаалы-биле ТАРН ТК-ның чанынга херээженнер-биле ажылдаар килдис тургустунган. А дараазында ТАРН-ның VIII-ки съездизи (1929) херээжен чон-биле ажылды улам тодаргайлаан болгаш оларны күрүне болгаш хөй-ниити ажылынче хаара тудар талазы-биле хемчеглерни ап, херээжен кижи бүрүзүнүң хостуг, дең эргелиг чоруун магадылаан.  

Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединге өөренирин күзээн аныяктарның шылгалда эртип турган дугайында бижимелдерни көрүп орарга, политиктиг билииниң чегейинден болгаш кадыының кошкак болганындан деп ийи чылдагаанга шилилге эртпейн турганнар. 

1930 чылда бо өөредилге черин тывалардан кым-даа дооспаан. А дараазында 1931 чылда Тай, Ёнзак, Лопсан олар үш тывалардан ийиги доозукчулар болганнар. Тай – ТАРН ТК-ның Президиум даргазының оралакчызы, Ёнзак – күш-ажылчы оруун чаа-ла эгелеп чорда, аъдының бажы эрте хоя берген. Лопсан – культура яамызының килдис эргелекчизи. Бо чылдарда доозукчуларның аразында чаңгыс-даа херээжен кижи чок болуп турар. 

1932 чылда Омдари Зоя, Саин, Полат, Көк-оол, Сундуй, Кызыл-оол олар шупту 6 кижи ук өөредилге черин дооскан үшкү салгал болганнар. Полат – мал болгаш чер ажыл-агыйының яамызының сайыды, Биче Хурал даргазының оралакчызы, Кызыл-оол – Профэвилелдер Чөвүлелдериниң даргазы, Саин – күрүне ажыл-агыйының директору, Тес-Хем кожуунунуң эргелел даргазы, Сундуй – Дээди шүүгү чериниң секретары, Көк-оол – театр режиссеру, Омдари – дооскан өөредилге чериниң аспирантуразынга өөренген соонда келгеш, Кызылдың партия школазынга башкылап ажылдап эгелээн. Бо үшкү салгалдың доозукчуларында харын чаңгыс херээжен кижи – Омдари Зоя бар. Ынчангаш Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин Тывадан барып дооскан баштайгы тыва херээжен кижи ол болган дээрзи тодаргай. 

1933 чылда ук өөредилге черин Тывадан 20 сургуул (Данзын-оол, Торлаажык, Данзырын, Танаапай, Норжуңмаа, Кенден, Намзырай, Наадым, Очур-оол, Лопсаңнаар, Оолак, Пиринлей, Парчын, Серен, Чанзан-оол, Ёндан, Тарма, Биче-оол, Тува-Хуу, Очурбаанак) дооскаш келген. Оларның аразындан Норжуңмаа, Серен деп ийи херээжен доозукчулар бар.  

1929 чылдан бээр Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединче ук өөредилге черинге Тывадан барып өөренгеш, доозуп үнген доозукчуларның эң-не хөйү (20 кижи) ол 1933 чылда болган.  

Ооң дараазында дөрткү салгал 12 сургуул 1934 чылда дооскан (Лагбужап, Лобан-оол, Томду, Натпит, Ёнзак, Уйнукай, Белек, Тартан-оол, Дүктүг-оол, Удераа, Тагба, Сержинмаа). А 1935 чылда база-ла ол хире санныг кижи бешки салгалдың доозукчулары болганнар (Чимба, Найдан, Хокуй-оол, Хемчик-оол (Охемчик), Тыртый-оол, Ортун-оол, Тудукпен, Торжу, Агбан, Анчима, Тольбакай, Топуй-оол). Оларның аразында Анчымаа биле Тольбакай олар ийи херээжен доозукчулар бар.  

Чылдан чылче Тывадан аныяк оолдар, кыстар өөренири-биле Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин удаа-дараа доозуп кээп турган. Ынчангаш ол өөредилге чери Тываның Чазаанга тыва доозукчулар дугайында медеглелди берип турар апарганы солун. Тодарадырга, 1935 чылдың апрель 2-де Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединиң «А» секторунуң эргелекчизиниң оралакчызы Н. Молчановтуң бижээн медеглелинде көскү барымдаалар бар. Ында бижээни болза, «Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединче баштайгы чыылда 1925 чылда болган, ынчалза-даа Тывага каадырларның, белеткел эрткен ажылдакчыларның чогундан бирги, ийиги өөредилге чылының соонда-ла, сургуулдарны келдирти берген. 

Бир дугаарында 1929 чылда Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин ийи тыва сургуул дооскан:  

1. Тока, Тываның Улусчу Революстуг партиязының амгы даргазы; 

2. Шагдыр-Сурун, Даг Эргелелиниң  даргазы. 

 1930 чылда кым-даа дооспаан. 

1931 чылда үш кижи дооскан, тодаргайлаарга: 

1. Тай, ТК-ниң президиум даргазының оралакчызы болгаш чырыдыышкын килдизиниң эргелекчизи;   

2.  Ёнзак, 1933 чылда чок болган; 

3. Лопсан – ийиги секретарь болгаш Культура яамызының килдис эргелекчизи.  

1932 чылда 6 кижи дооскан, тодаргайлаарга: 

1. Полат – Мал болгаш чер ажыл-агый яамызының сайыды, Биче Хурал даргазының оралакчызы; 

2.  Кызыл-оол – Профэвилел Чөвүлелиниң  даргазы; 

3. Саин – күрүне ажыл-агыйының директору болгаш Тес-Хем хошууннуң Эргелелиниң даргазы турган, ам Москвада кооператив курстарында өөренип турар;  

4.  Сундуй – Дээди Шүүгү чериниң секретары; 

5.  Көк-оол – театр режиссёру; 

6.  Омдари – Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин дооскаш, бир чыл аспирантурага өөренген, а ам Кызылдың партия школазында башкы. 

1933 чылда 18 кижи дооскан, тодаргайлаарга: 

1. Олак – Төп Кустпромэвилелдиң даргазы; 

2. Данзанол – мал болгаш чер яамызының секретары; 

3. Дарма – ТК-ниң садыг-белеткел килдизиниң эргелекчизи; 

4. Серен (херээжен кижи) – парткомиссия секретары; 

5. Данзурун – Каа-Хем кожуун эргелелиниң даргазы; 

6. Надым – Партияның Тожу хожуннуң комитет даргазы; 

7. Обсунар – Москвада очулдурукчу (тыва-моол секцияда); 

8.  Тарлатен – Совтувтранспортуң эргелекчизи; 

9. Очур-оол – Чөөн-Хемчик кожуунда партия комиссиязының төлээзи; 

10.  Рая Норжима – ава болгаш чаш төл камгалалы килдизиниң эргелекчизи;  

11.  Парчин – Барыын-Хемчик кожуунда партия комиссиязының төлээзи; 

12.  Чанзанол – почта эргелекчизи; 

13.  Пичол – чеди чылдың башкызы; 

14.  Товаху – Барыын-Хемчик кожууннуң революстуг аныяктар эвилелиниң комитет даргазы, школа эрглекчизи; 

15.  Танчай – саң-хөө яамызы; 

16.  Очурбаанак – Сайыттар Чөвүлелиниң даргазының секретары; 

17.  Генден – Новосибирскде кооперативтиг курстарда өөренип турар; 

18.  Иондан – гаражда ажылчын (шииттирип турган). 

1934 чылда 13 кижи дооскан, а тодаргайлаарга: 

1. Лагбужап – чеди чылда башкы; 

2.  Лаванол – Тувпрофэвилелдиң садыг-үлетпүр эргелекчизи; 

3.  Танбу; 

4. Падмит – Тыва ТК-ниң эргелел секретары; 

5. Ёнзак; 

6.  Уйнукай; 

7.  Пелек – Кустпром инструктору; 

8.  Тартнол; 

9.  Туктугол – Элегесте; 

10.  Удера – гараж эргелекчизи; 

11.  Тогба – ТАРН ТК-ның ниити килдис эргелекчизи; 

12.  Артас – ВУОС-туң ажылчыны; 

13.  Сержима – культура яамызында ажыл-херектер удуртукчузу. 

Ниитизи-биле, 1929 чылдан 1935 чылга чедир Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының  коммунистиг университедин 42 кижи дооскан. 

Оон аңгыда, тываларның чамдыызын университет дооспаанда чуртунче командировкалады берген, оларның аразында: 

1. Таня Камова – АРН ТК-ның херээженнер килдизиниң  эргелекчизи; 

2.  Арта – Кызыл Горпозунуң даргазы; 

3.  Тарлажык – Биче Хурал президиумунуң кежигүнүнге кандидат, Совтувтранспорттуң директору; 

4.  Седенбал – Тыва кооперацияның эргелелиниң даргазы турган, ам Москвада төлээ черинде; 

5.  Киров Чунчук-оол – ТК-ниң оргплан килдизиниң эргелекчизи. 

Секция эргелекчизиниң оралакчызы Н. Молчанов. 

1935 чылдың апрель 2». [4]         

Бо болза, 1925 чылдан 1935 чылга чедир Тывадан сургуулдарны хүлээп ап, өөредип тура, Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединиң кылган огулуг барымдааларлыг баштайгы медеглели болур. 

Ынчангаш 1929 чылдан 1935 чылга чедир Москваның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының И.В. Сталин аттыг коммунистиг университедин 1929 чылда – 2, 1931 чылда – 3, 1932 чылда – 6, 1933 чылда – 18, 1934 чылда – 12 тыва оолдар, кыстар дооскан. Тывадан 1929-1935 чылдарда шупту 42 тыва сургуулдар доозуп, төрээн чериниң баштайгы идеологтуг каадырлары болганнар.  

А 1936 чылда 11 кижи 6-гы салгалдың доозукчулары болганнар (Анайбан, Ангырбан, Тогба, Седен, Чолдак-оол, Сагаандай, Базыр-Сат, Севекпит, Павуу, Самбу, Самба-Люндуп). Оларның аразындан чаңгыс херээжен доозукчу Анайбан ол болган. 1937 чылда 8 кижи (Талганчык, Кунзенмаа, Шыырап, Тирчинмаа, Тостай-оол, Байыр, Мапый, Тагба), а 1938 чылда Байысклан, Чанчып, Самбуу, Идам-Сүрүн, Таржап, Өшкү-Саар (кара), Өшкү-Саар (ак), Кончук, Идамчык, Биче-оол, Соютмаа олар 11 кижи дооскан. Өшкү-Саар (кара), Өшкү-Саар (ак), Соютмаа үш херээжен доозукчулар болганнар.  

Тывадан барган сургуулдар Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединиң «А» секторунга өөренип турганнар. Бо өөредилге чериниң төөгүзүн алгаш көөрге, аңаа ийи улуг салбыр турган. Биргизинге ССРЭ-ниң хамаатылары, а ийигизинге Азия чурттарындан келген сургуулдар өөренип турган. Азия чурттарындан келген сургуулдарның салбырында ийи бөлүк бар: кыдат, моол. А Тываның сургуулдары моол бөлүкке хамааржып, аңаа бактаап кирип турганнар.          

Тыва албан-хаакчыттар дугайында тускай шинчилел кылган Рамиль Харунов Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин албан ёзузу-биле 200 ажыг кижи дооскан деп бижээн. [7] Ооң доозукчулары бүгү-ле удуртур эрге-чагырганы холга ап, күрүнениң болгаш намның ажылдакчыларының кол ооргазы бооп, социал-экономиктиг болгаш культура айтырыгларын шиитпирлээринге идепкейлиг киришкенин ол бодунуң номунда демдеглээн.  

Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединге БКП (б) Төп Комитединиң болгаш Коминтерниң шиитпири-биле тургустунган парткомиссия база даштыкы күрүнелерден келген сургуулдар аразынга партийжи кижизидилге ажылын көскүзү-биле чорудуп, «партийжи идегел чок» сургуулдарны университеттен үндүрүп турган. Сургуул бүрүзү хайгаарал адаанга турган. Оларның бот-боттарынга хамаарылгазы, өске кыдыында кижилер-биле харылзаазы – ол бүгү шупту дүн-хүн чок хайгааралда. Оларны чүгле кыдыындан хайгаараары эвес, бот-боттарын олар кадаржып база каразыжып турар кылдыр кижизидип каан.  

Ниитизи-биле, Москва хоорайның Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин 1929-1938 чылдарда 85 тыва сургуулдар доозуп үнген. Олар, эртем-билиглиг баштайгы тыва каадырлар, хөгжүлдениң оруунче чаа-ла кирипкен төрээн Тывазынга билдилиг аныяк каадырлар бооп, ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларынче шымнып, боттарының үлүг-хуузун киирип эгелээннер…  

Литература    

1. Байыр-оол М.С. Главный красный нойон Тувы. – Берлин, 2016. – 463 с. 

2. Очур В.Ч. ТАР-га культура тургузуушкуну. // Тываның  төөгүзү. – Кызыл, 1966. – Ар. 184. 

3. Тока С.К. Чогаалдар чыындызы. 5 томнуг. V-ки том. – Кызыл, 1981. – Ар. 40. 

4. Тываның Төп архиви. Шыгжаг 225. Бижимел 2. 

5. Сейфулин Х.М. Тыва Арат Республиканың капиталистиг эвес оруктап социализмче хөгжүлдези. // Тываның төөгүзү. – Кызыл, 1966. – Ар. 152.  

6. Сейфулин Х.М., Тока С.К. Улус-демократтыг тургузугну быжыглаары дээш ТАР-ның ажылчы чоннарының  демисели.  // Тываның төөгүзү. – Кызыл, 1966. – С. 121.   

7. Харунов Р.Ш. Формирование интеллигенции в Тувинской Народной Республике (1922-1944) – Абакан, 2009, с. 94.