Ирина Делег-ооловна ООРЖАК, Кызылдың башкы колледжиниң тыва дыл, уруглар чогаалының башкызы, Ортумак өөредилге черлериниң хүндүлүг ажылдакчызы.
Бичии уругларга чогаал бижиири нарын-даа,берге-даа. Аңаа дылдың эң-не бөдүүнү, тодазы, уран чурулганың өңгүрү, деңнелгениң уран-чечени негеттинер. Бичии номчукчуларның чоок өңнүктери апарган ат-сураглыг болгаш алдарлыг чогаалчыларывыс барын билир бис. Оларнын аразындан Кызыл-Эник Кудажыны чоргаарал-биле адап болур. Ооң уран талантызы онзагай, хөй талалыг. Шүлүк-даа, проза-даа жанрлары-биле Кызыл-Эник Кыргысович бичии уругларга хемчээли улуг-даа, бичии-даа чогаалдарны бараалгадып чораан. Оларның аразында «Толя Кыргыстың ужуралдары», «Кым эң ажыктыгыл?», «Маргылдаа», «Холдар дугайында сөс», «Хүрең дептержигеш», «Ногаан, көк, кызыл карандаштар», «Кызыл бөрттүг» деп чогаалдар амыдыралчызы, төөгүге шынчызы-биле бичии номчукчуларның дээре дээн чогаалдары болгулаан.
Чогаалчы кижиниң хайгаараачалын, эскериичелин ооң сеткил-чүрээниң эки-даа, багай-даа таварылгаларындан, болуушкуннарындан хөлзээчелин К-Э. Кудажынын шүлүктерин номчуп оргаш-ла, эскерип болур. Чижээ бо одуруглардан эскерер бис.
Мээң чүрээм соок даш эвес,
Мээң чүрээм доң ыяш эвес.
Човаг иштен могай-даа бээр,
Шончак сөстен хөлзей-даа бээр.
Ынак черден ыраанымда
Ындынналып ыстай-даа бээр.
К-Э. Кудажының уругларга чогаалдары ооң боттуг амыдыралындан өзектелип, төрүттүнген дээрзин дараазында одуруглар херечилеп турар:
Кавай чайгап чеже катап согаңнаваан,
Кара дүне чеже катап эмчилевээн,
Школага чеже катап барбадым дээр,
Ыянчыг-даа, ыгланчыг-даа үе турган.
Чогаалчының уругларга бижээн шүлүктериниң темазы янзы-бүрү: төрээн черинге ынакшыл, бойдустуң каас-чараш чурумалы, дириг амытаннарның чаптанчыг аажы-чаңнары, уругларның эптиг-найыралдыы, мөзү-бүдүштүү, улугларны өттүнүксээн ажыл-ижи дээш оон-даа өске.
Уруглар чежемейниң-даа бичии болза, улуг кижилерден үлегер алыксаар, оларның аажы-чаңын, ажыл-ижин өттүнүксээр болгайлар.
Чижээ, «Кышкы хүнде» деп шүлүкте харда хөглеп ойнаан чаптанчыг уругларны, оларның улуг улустуң ажыл-ижин өттүнүп ойнаан оюннарын бүзүренчиг кылдыр чуруп көргүскен:
Хөй-ле малды оолдар
Хөртүктерден кылган
Кажаалары база
Хажыызында белен.
Эмнелге, школа дээш,
Эңмежок хөй чараш
Бажың-балгат шупту
База хардан бүткен.
К-Э. Кудажының шүлүктеринде эрес-шудургу кежээпейлерни, чараш, дөстүнмес аажы-чаңныг чаптанчыгбайлар кылдыр көргүзүп турар. Ооң маадырлары хайныккан изиг күзелдерин боттандырарда быжыг чурум, эки өөредилге херек дээрзин угаап, билип турарлар.
Чижээ, күш-ажылдың ажык-дузазын, чугулазын билип турар ус-шевер, дузааргак Хорлуг-оолду «Шевер-оол» деп шүлүктен танып, билип, уруглар аңаа дөмейлежиксеп, оон үлегер алыксаарлар.
Амдыы чаа-ла борта турган
Аскак сандай канчалды? — деп
Кожа орган эжим болур
Хорлуг-оолдан айтырдым оң
Бо-ла-дыр – дээш, олурганы
Сандайдыва айыткаштын,
Божаңнадып шенээрге-даа,
Чандыш дивейн турар болду.
База ол ышкаш «Хаакчы» деп шүлүкте бирги черни боду ап шыдавас-даа болза, клазының адын бодааш, хаак маргылдаазынга идепкейлиг киржип турар, харыысалгалыг, чүткүлдүг Делгерни бичии номчукчулар мактаар, аңаа дөмейлежиксээрлер.
Бирги черни албазын ол
Билип турган хирезинде
Клазының адын бодааш,
Кымдан артык хөлзеп турган.
Эртенинде Делгер шынап
Эң-не соондан маңнап келген.
Ынчалза-даа эрткен ышкаш,
Ындыг хөглүг сагындырган.
Чогаалчының уругларга бижээн шүлүктериниң бир кол темазы бичии кижиниң аажы-чаңының янзы-бүрү талаларын чуруп көргүзери. Чогаалчы шүлүктеринде эрес, кежээ уругларны мактап, сөзү көвей, чылдаа хөй, ажыл чылзыр, хос өдерин бодаар чалгаапайларны кыжырып, сойгалап, оларны чечен сөстүң күжү-биле «эмнээр» дээш оралдашкан шүлүктериниң чижээн база көрээлиңер:
Чижээ: «Өөк» деп шүлүкте тонунуң өөгүн боду илеринден чалгаарааш, кырган-авазының ине сыптай албас карааның четпезинче чууй каап турар өөдежок Донгакты бо одуруглардан билип алыр бис.
Тонуң өөгү үстүп каап-тыр,
Кажан илип алыр сен? — деп,
Донгактын бир партада
Кожа эжи айтырып-тыр.
Кылчаш кылдыр кажар көргеш,
Ийи эктин Донгак кыскан:
“Кырган-авам караа четпес,
Ине безин сыптай албас…”
База ол ышкаш ол-бо чылдагаан кылыр, демдек сүрүп өөренир Санааны “Чылдак” деп шүлүкте сойгалап бижээн.
Санаа бир-ле катап
Санга багай апкан.
Чылдаан сөглеп бээрин
Чыылгаш, өөрү негээн.
Шаладыва көргеш,
Санаа оожум ыыттааан:
Дүүн бештиг болгаш,
Дүш чок анаа ордум.
«Ады кым ийик ?» деп шүлүкте бодунуң чугаазын бокталдырып, харыы сөзүн элбедир дээш, кажарлаар, артык-дудуу сөстер чугаалаар оолду чогаалчы адын дорт-ла адавайн, уругларның боттарындан айтырып ап турарын дараазында шүлүктен баажызын тып алырлар.
“Болган болза, дээрге болза”
“Болза-даа чок, ынчангаш дээш”,
Артык дудуу сөзү көвей
Араңарда бир-ле оол бар.
Харыы сөзүн элбедир дээш,
Кажарлаары ындыг кижи
Чаныңарда олур ийин,
Шак ол оолдуң ады кым ийик?
Бажыңга берген онаалгазын күүсетпейн, бот-боттарындан дүжүрүп бижип алыр деп идегээш, сотка олурган ийи эжишки Ооржак биле Ондарны “Хоозун кордал» деп шүлүкте, база «Шолук сеткил» деп шүлүкте далайжы болур дээн эжин шоодуп кыжыраан Иргитти уруглар буруу шаап, оларның ындыг четпес аажы-чаңнары эки чүвеге чедирбес, ындыглардан кичээнип, оваартынып чоруур дээрзин угаап билирлер.
Ынчангаш бичии кижиниң эскериичелин, хайгаараачалын, дөстүнмес аажы-чаңнарын илереткен бөдүүн, чараш аян-биле бижээн, хемчээл талазы-биле кыска, уран чурумалдыг, өөредиг-кижизидиглиг каш-ла шүлүктерниң чижээн көрдүвүс.
К-Э Кудажының бодалдары, уругларга бижээн шүлүктериниң алыс утказы амгы үе-биле ооң угаазылал көрүжү-биле, ук үениң кижилери-биле билиг медерелиниң тевии-биле таарышкак бооп турарында.
Бичии уругларның аажы-чаңы янзы-бүрү, ону илередип алыры ындыг-ла амыр эвес. Уругларны чараш аажы-чаңга өөредири база бир берге хүлээлге, ынчангаш уран сөстүң күжү-биле, чечен дылдың байлаан чогаалчывыс бичии номчукчуну ак, караны ылгап билиринге угаадып, кижизидикчи ужур-уткалыг шүлүктерни башкарыкчы ис кылдыр уругларга арттырганынга өөрүвес аргавыс чок.
Литература:
К-Э.Кудажы. Чогаалдар чыындызы. – Кызыл, 1993.
Ч.М. Доржу. М.Д. Доржу. Тыва уруглар чогаалы. – Кызыл, 1987.
Ч. Серен-оол. Чогаал дугайында демдеглелдер. – Кызыл, 1986.
