Мерген Орланмаевич ОНДАР, «ТУВА-24» КОМПАНИЯЗЫНЫӉ РЕДАКТОРУ.
Тываның улустуң чогаалчызы, ССРЭ-ниң болгаш Россияның Чогаачылар эвилелиниң кежигүнү, «Уйгу чок Улуг-Хем» деп IV томнуг роман-эпопеяның, «Ыржым булуң», «Ырак булут», «Ырлыг Булак» деп трилогияның болгаш оон-даа өске чогаалдарның автору Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы – уран сөстүң мастери. Чүгле «Ыржым булуң» деп тоожузунда безин тыва дылдың сөс курлавырының кайгамчык бай байлаан номчукчуга херек кырында бадыткаан. 1965 чылда бижиттинген чогаалда ниитизи-биле тыва чоннуң дыңнап чаңчыкканы, эки билири 13 үлегер домакты, оон аңгыда үлегер домакче шилчий берген 46 мерген угаадыгны, чечен мерген домактарны ажыглааны онзагай.
Кызыл-Эник Кудажының Тываның ном үндүрер черинге 1993 чылда парлаткан үндүрүлгезинде «Ыржым Булуң» деп тоожузунда бирги эгеде, 24 дугаар арында мындыг домакты номчуп болур: «Начальник кедергей чоон, чыктагалар ышкаш салаалары-биле телефон аппарадының сээннерин чызыладыр баскылааш…».
Үе-шагның бурунгаар техниктиг депшилгези, интернет харылзаазы сайзырап турда, бис «соталыг телефоннуң кнопкалары» деп чугаалажыр болгай бис. Ол сөстү тыва дылче очулдурары-даа болдунмас чүве ышкаш ол хевээр ажыглап-ла чоруур бис. Чогаалчының ажыглааны бо чараш «сээннер» деп сөстү чүге тыва дылдың сөс курлавырынче киирип ап болбас деп.
Тоожунуң бир маадырларының бирээзи Долаананың ашааның авазы кунчуу биле аразында чугаазын чамдык улус билбейн баары чадапчок.
Он ийи дугаар эгеде 76 дугаар арынны ажыдып көрээлиңер:
– Ажырбас кадам – деп, Долаана чазык хүлүмзүрүг-биле кадайны оожургаткан… Бо таварылгада тус черниң Улуг-Хем кожууннуң чурттакчы чонунуң ажыглап өөренгени диалект сөстү чогаалчы ажыглаан.
Ол ышкаш база бистиң бодувустуң-на төрээн тыва дылывыстан эпчоксунуп, ыяткаш, колдуу ажыглавас азы шуут танывазывыс деп болур карман сайгылгааны деп сөс каттыжыышкыны бар. Ол дээрге чогаалчының орус болгаш тыва дылче грек дылдан үлегерлеттинип кирип келген фонарь деп сөстү очулдурганы болур.
Ол-ла он ийи дугаар эгеде, 77 дугаар арынның төнчүзүнде: «Угаанза холунда карман сайгылгааны тудуп алган, олче ээгип орган»… Фонарь, фонарь деп турбайн карман сайгылгааны деп аравыста база ол сөстү очулдуруп, ажыглап эгелээр болзувусса, «хем-даа келдее бербес» боор.
«Ыржым булуң» деп тоожуда онгу эгеде неделяның суббота хүнүн «чартык улуг-хүн» деп ажыглааны кончуг шын. Орус дылда воскресенье деп сөстү улуг-хүн деп очулдуруп, ону чугаалаарындан ыятпас болгай бис. А чартык улуг-хүн деп ажыглаарга, канчап баар боор, оон эпчоксунган херээ чүү боор, харын эптиг эвес-тир бе.
Спортка, ылаңгыя тыва хүрешке мөгелерге хамаарыштыр «кулак дажы» негээри деп чеченчиткен сөс каттыжыышкынын улус бо-ла ажыглай кааптар чүве болгай. Ооң утказын шупту билир бис. Мөге кижиниң эжинге бир удаа октаттырыпкан удуун негеп алыры, катап хүрежири-дир. Кызыл-Эник Кыргысович 1963-65 чылдарда «Ыржым Булуң» деп тоожузун бижип тура, өске кижиге тулдур сөгледипкен, харыызынга чугаалаар чүве тыппайн барган кижиге хамаарыштыр ажыглаан.
Тоожунуң дөрткү эгези, 41 дугаар арындан мындыг диалогту номчуп болур:
– Тас-тыр оо, колхозка ажылдаар дээш келгениңер ол бе ынчаш? – деп, дарга дораан айтырган.
– Ийе, оон башка бээр чүге кээр мен – деп, Эрес кочулатканынга кулак дажы негей аарак, шорлуп чугаалаан.
Он ийиги эгеде, 79 дугаар арында:
«Араганың үстүнге чам үнер» деп үлегер домакты тоожунуң бир маадыры Угаанзага малчын ашактың чугаалап тайылбырлап турары амгы үеде база ужур уктазын чидирбээн, харын-даа чидиг айтырыг дээрзи билдингир.
Кижилерниң аажы-чаңынга хамаарыштыр өттүр сөглээн чечен сөс азы үлегер домактың бирээзи бо: «Даштында диштерден, иштинде диштер айыылдыг». «Кижиниң шокары иштинде, чыланның шокары даштында» деп үлегер домактың синоними азы ону бир эде, чеченчиди тайылбырлап бижээн деп-даа болур-ла-дыр. Улаштыр кижиниң бодун алдынып чоруур аажы-чаңынга таарышкан угаадыгны база номчуп көрээлиңер:
«Кижи дээрге суму кезээн каңмыыл эвес-ле болгай, мурнунда эчис сорулгалыг, ол дээш демисежип чоруур кижи дег чараш кижи чок»… дээш оон-даа хөйнү тайылбырлап, бижип болур.
Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы «Ыржым Булуң» деп тоожузунда тыва чоннуң билири шупту он ажыг үлегер домактарны ооң-биле кады чамдык таварылгада бодунуң чогаатканы, өске таварылгада чондан дыңнап, чыып, бижип алганы хөй-хөй чечен мерген угаадыгларны болгаш үлегер домактарже шилчий берген сөстерни киирген. Оларның чүгле эвээш кезиин киирерге мындыг:
Үлегер домактар:
1. Чонум чоорган, хөйүм хөйлең.
2. Кылыр иштиң деми херек, чиир эъттиң чаглыы херек.
3. Мый-ыттың сагыжы даг бажында.
4. Куш төлү каяа-даа ужар, кижи төлү каяа-даа чоруур.
5. Хирлиг холун пашка суп.
6. Араганың кырынга чам үнер.
7. Серемчилелде хорамча чок.
8. Даг көрбейн эдек азынган, суг көрбейн идик ужулган херээ чок.
9. Кудай багы арлыр, кижи багы арылбас.
10. Даанган таптыг, хүлээнген күштүг.
11. Кулак дажы негеп…
12. Даш бажы сарыг-шокар, даң бажы шара-хере…
Угаадыглыг чечен мерген, үлегер домактарже шилчээн сөстер:
Ажылда дээрге, чүрээ өлген эңгин дег…
Адазы дег эрес, иези дег төлептиг.
Эргекке ораай тудуптар удазын үзүндүзү, ээжекке чыпшыр даараптар хөм кескиндизи оорлап чораан эвес…
Эр кижиге Ада-чуртун камгалаары бир алдар, адазының адын сыкпазы ийи алдар.
Дыргак каразы дег-даа сагыш салбаан…
Кижи назыны харааданчыг кыска…
Төрепчимни дөженгеш, аргамчымны сыртангаш…
Караңгыны дүне дивейн, уйгу-дыжын уттупкан малчын.
Чер ажылы мал ажылының үндезини-дир.
Чылдың чаагай үези частан эгелээр.
«Уйгу чок Улуг-Хем» деп IV томнуг роман-эпопеяның автору, «Ыржым Булуң» деп тоожузунда Улуг-Хемниң овур-хевири, ооң пейзажын диригжидип бижээни база онзагай. Барык эге бүрүзүнде, арын бүрүзүнде Эне-Сай дугайында чурумалдарны киирген:
«Март ай-даа турза, кыштың соогу кежээлерде ам-даа салдынгалак. Улуг-Хемниң кыдыының чывары хевээр»… Улуг-Хем бөзүр-бөзүр орбандыларлыг кылын доштарга шуглаткаш, удуп чыдыпкан. Хараалчалар, адыг ижээни дег, буруңайндыр тынып чыткылаан… Хөйнү көрген Улуг-Хемниң кырында амыдырал дойлуп турган…
Кызыл-Эник Кудажы – чечен дылдыг улуг чогаалчывыс. Бистер ооң чогаалдарындан ёзулуг тыва сөстерни номчуп, сөс курлавырывысты байыдар ужурлуг бис.
