Леонид Чадамба тыва литератураны үндезилешкеннерниң бирээзи. Ооң дугайында Улустуң чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсанның сөстери база ону бадыткап турар: «Тыва чечен чогаалдың ак өөн өглешкен өгбе чогаалчыларның бирээзи болур» [8]. Литература шинчилекчилериниң демдеглээни-биле, аас чогаалы тыва литератураның үндезилеттинип, тургустунарынга база бир багана болган. Чижек кылдыр литература болгаш аас чогаалының шинчилекчизи З.Б. Самданның демдеглээнин киирип болур: «Чөөн чүктүң классиктиг чогаалдары тыва чоннуң аразынга нургулайында аас чогаалы болуп тарап турган байдалды өөренип көөрү чугула. Моон алгаш көөрге, тыва чогаал аас чогаалдың изи-биле эгелээн» (очулга бистии) [4]. Бо «чаңчылды» уруглар чогаалчызы Леонид Чадамбаның «эдергенин» демдеглээр ажылдың бир кезээ кылдыр, ооң чогаалдарында улустуң аас чогаалының биче жанры болур үлегер домактар, чечен сөстерниң ажыглалын демдеглеп, сайгарары ук чүүлдүң сорулгазы болур.
Леонид Чадамбаның чогаалдарында чечен сөстер үлегер домактарга бодаарга колдап турарын эскердивис. Чижээлээрге, «думчукка тулганда бызаа сугжу», «сугнуң туттунар чел, кудуруу чок», «көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок» дээн чечен сөстер чаңгыс эвес таваржып чоруур. Олар авторнуң чогаадыкчы дылын каастаарындан аңгыда, аас чогаалындан үлегерлээшкиннер номчукчуга улам дээштиг болуп турар. «Чечен сөстер анаа чугаада болгаш чогаал дылында үргүлчү ажыглаттынып, бистиң дыл домаавысты байыдып, аңаа уран шынар киирип турар» деп, «Тыва улустуң аас чогаалы» деп номда демдеглеттинген [6].
Аңгы-аңгы чыындылардан илереткенивис үлегер домактар, чечен сөстерни көрүп көөлүңер.
Эки турачы Соктаяктың дайылдажып тура, туттургаш, ээп чанып келгениниң дугайында «Ынчан көрбээн чүвем-даа чок, көдүрбээн хөнээм-даа чок ийин» – деп бижээн. Бо таварылгада автор «ол чоруп чорааш, чүнү-даа көрген мен» дээн утканы илереткен. Оон аңгыда, мерген угаанныг, хөйнү көрген, хөйнү билир кижиге хамаарыштыр ажыглаар чечен сөс болуп турар. Ону автор дараазында домакта ажыглаан: «Бистиң суурда Соок-Ирей дээр бир ирей чурттап турар. Улус ону хүндүлээш ынчаар адай берген чүве-дир. Көрбээн чүвези-даа чок, көдүрбээн хөнээ-даа чок ирей дижир». Шак ол ышкаш ирейлерниң чугаазынга автор үлегерлерни киирип каарын: «Чүведе ужур-ла бар, ужукта ине-ле бар дижир болгай» дээн «Аян-чорук» деп тоожуда Чаңчаар ирейниң чугаазы бадыткап турар. Мону автор анаа эвес ажыглааны көскү, чүге дизе хөйнү көрген ирейлерниң хары-буруу чок шурай бербес, далаш чок, эп-биле чүве кылыр чаңын көргүзерде, ук чечен сөс чедимчелиг болган.
Тыва чоннуң «суг-далайда, чалым-хаяда туттунар чел-кудурук бар эвес» дээн чугаазы бар. Тывада далай чок-даа болза, Тываларның билиишкини-биле улуг, шапкын хемни «далай» кылдыр хүндүлеп адаар. Хөөмейниң болгаш алгыш-йөрээлдерниң шинчилекчизи З.К. Кыргыс: «Эрик кыдыынга чурттап турар улус, сал кырынга туруп алгаш кежип чыткан ийикпе, азы аъттың кондаалайындан туттунуп алгаш бир кижи хем-суг кежип чыдырда, улуг кырган ашактар азы херээжен улус, далайда эртем чок дээш, аъш-чемин, ак сүдүн өрү-куду сугже чажар, ону хартыгайлаары дээр» дээрзин медеглээн [7]. Леонид Чадамбаның чогаалдарындан көрүп көөлүңер. «Калчаа далайның чел-кудуруундан туттунар эвес деп чүве бар болгай, оглум» азы: «– Оо, өршээзин, эр, ынчап-ла өлбезем! Далай сугнуң чел, кудуруундан туттунар эвес, эмчи!» дээн домактарда чечен сөстү көөрге, автор ону «Аян-чорук» болгаш «Тожу кижи» деп чогаалдарында чедиишкинниг ажыглаан. Бо домактарда чогаалчының хем-сугга хамаарылгазы билдинип кээр ышкаш. Хомду тываларының чугаазы-биле, оларга немей өрт, муңгаш дуюглуг чылгы мал бир айыылдыг деп турар.
Автор төөгү-революстуг темага бижип тура: «Шаг-шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле чытпас, төре солчур дээн деп чугаа бар-дыр» деп домакты ажыглаан. Үстүнде үлегер домакка хамаарыштыр Улустуң чогаалчызы Ч.Ч. Куулар биле фольклорист А.К. Калзан мынчаар демдеглээн: «… төрээн черинге эки үениң чедип келиринге база арат чоннуң демниг күжүнге бүзүрелин кажан-даа чидирбейн чораан» [6]. Ниитизи-биле чугаалаар болза, Тывага национал-хосталыг шимчээшкинни көргүзерде, чогаалчылар бо үлегер домакты ажыглагылаан болурлар. Леонид Чадамба база ону оюп эртпээн. Ол-ла темада «Чылан чыда өлбес чүве дээн, кызылдардан корткаш, бо дүжүметтер, байлар ана тенек аарыг ыттар ышкаш калчаарай-ла берип-тирлер». Бо чечен сөстүң төлеп чок маадырларның овур-хевирин көргүзерде ажыглаттынганын Александр Даржайның шүлүүнден база көрүп болур: «Чыда өлүр чылан эвес диген соонда, чылыг чыдын дилеп тып аар кижилер бар». Үстүнде чижектерде ийи аңгы вариант кирген. Вариант дугайында алтай үлегерлерниң шинчилекчизи Н.Р. Ойноткинова мынчаар демдеглеп турар: «[Үлегер домак, чечен сөстерниң] сөзүглелдериниң вариантылары шуут дең эргелиг кылдыр санаттынар… (очулга бистии)» [2].
Леонид Чадамба Тожунуң төлээзи болганда, ооң чогаалдарында аңнаашкын ажыл-ижин көргүскен үлегерлер бары таварылга эвес. «Тоорук хөйде – дииң хөй, дииң хөйде – олча-омак хөй дижип, ол черниң (Тожунуң – А.Х.) аңчылары чугаалажыр». Бо үлегер домак Тожу чурттакчыларының кол ажыл-агыйы – аңныыр дээрзин кончуг эки бадыткап турар. «Ондар Дарыманың чыып бижээни үлегер домактар» деп чыындының «Тожудан үлегер домактар болгаш чечен сөстер» дээн кезээнде ук үлегер домак кирбейн турар [3]. Оон аңгыда, «Олутта олча бар эвес, оранда харам турар эвес, базар-ла, оолдар, базар…» деп домактан көрүп болур (вариантызы: «Олутта олча чок, чыдында чыргал чок»). Өске кожууннарның аңчылары бо үлегерни ажыглап, ажыглавайн турарын илеретсе чогуур.
Леонид Чадамбаның чогаалдарында тоолдардан хөй чечен сөстер алдынган. Олар чогаалчының улустуң аас чогаалы-биле сырый харылзаазын көргүзүп турар. Чогаалдарның төлеп чок персонажтарын фольклордан үлегерлеп алган таварылгалар бар: «Байлар, дүжүметтер ынчангаш мөгүдеп, ширээ алды кирип сирилеп, барба алды кирип пакалап турары ол болбас ийикпе – деп чугаалааш, ашак чаа-ла каттырып чорда, даштын ыт туруглады ээрген соонда, аъттар дуюу дидирээн». Чогаалдың төлеп чок персонажтарын көргүзерде, тоолдарда бады-даңгыраан күүсетпейн барган азы корткан маадырларның кылдыныгларын киирген. «Хунан-Кара» деп маадырлыг тоолда Далай-Байбың хаан эр шулбудан корткаш, «бурганның алдында буруңайндыр мыяктап, ширээниң алдында сириңейндир сидиктеп» чыдар [5].
Балыкчы ирейниң балык оорлап чиген хайыраканның дугайында бодап келгеш: «…Че, ам канчаар, душчуп-ла көрээл, карак ажыттаан сенден болур бе, каражадаан менден болур бе?» дээн монологунда одуруглар тоолда маадырларның аразында чугаазынга үлегерлеттинген.
Леонид Чадамбаның чогаалдарында үлегер домак, чечен сөстерни көрүп тура, чогаалчының улустуң аас чогаалы-биле, ылаңгыя маадырлыг тоолдар-биле таныжын демдеглеп болур. Ук авторнуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазында аас чогаалдың ажыглалы-биле ам-даа танышса, Тожу чонунуң фольклорун тодарадыр ажылга дөгүм болур чадавас.
Литература:
Ары-Хаан / С.М. Сат тургускан. – Кызыл: ТывНҮЧ. – 1994. – 206 а.
Ойноткинова Н.Р. О закономерностях варьирования алтайских пословиц в устной речи // Гуманитарные науки в Сибири. – Новосибирск: Издательство Сибирского отделения РАН. – 2009. – № 4. – С. 139-143.
Ондар Дарыманың чыып бижээни үлегер домактар болгаш чечен сөстер: ТГШИ-ниң Эртем архивинден / В.С. Салчак чыып тургускан. – Кызыл. – 2014. – 48 а.
Самдан З.Б. От фольклора к литературе. – Кызыл: Тувинское книжное издательство. – 1987. – 80 с.
Тувинские героические сказания / Сост. С.М. Орус-оол. Новосибирск: «Наука». Сибирское издательско-полиграфическое и книготорговое предприятие РАН. – 1997. – 584 с.
Тыва улустуң аас чогаалы. – Кызыл: ТывНҮЧ. – 1976. – 182 а.
Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери. Тург. З.К. Кыргыс. – Кызыл: ТывНҮЧ. – 1990. –142 а.
Чадамба Л.Б. Тоолчургу Тожу чуртум / З.Б. Чадамба, Е.Л. Чадамба чыып тургускан. – Кызыл: ТывНҮЧ. – 2003. – 160 а.
Хомушку Анчы Васильевич, научный сотрудник группы фольклористики Тувинского института гуманитарных и прикладных социально-экономических исследований при Правительстве РТ
