Антонина ДОНГАК, ТГТШИ-ниң моол шинчилелдер секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады
2010 чылдың декабрь 1-де, ол үеде ТГСЭШИ-ниң директору, филология эртемнериниң доктору, академик К.А. Бичелдейниң шиитпири-биле ажыттынган салбырларның бирээзи – моол шинчилелдер салбыры. Моол шинчилелдер дугайында эртем чүгле Моолда эвес, Россия, Кыдат, Венгрия, Германия, Япония, АКШ, Великобритания, Франция, Чехия, Польша чижектиг делегейниң хөй-хөй чурттарында шагдан бээр тарап, сайзырап, Мурнуу Корея, Индия, Турция, Канада, Австрия база Скандинавияның: Швеция, Норвегия, Дания, Финляндия чижектиг чурттарында сөөлгү чылдарда дыка шалыпкын хөгжүлдени ала берген. Ооң херечизи – Моолдуң Президентизиниң деткимчези-биле доктаамал эртип турар, Бүгү-делегейниң моол шинчилелдер ассоциациязының делегей чергелиг конгрези.
Ук эртем шуулганы 5 чылда бир катап эртер, сөөлгү XI конгресс делегейниң 29 чурттарындан 450 эртемденнерниң киржилгези-биле 2016 чылдың август 15-18 хүннеринде Улан-Батор хоорайга болган. Моолдуң телеканалдары, массалыг информация чепсектери болгаш бөдүүн чон конгресске киржип келген 29 чурттарның төлээлекчилеринден 28 чурттуң эртемденнери боттарының илеткелдерин моол дылга номчаанын сеткил ханып, онзагайлап демдеглээннер. Ол дээрге, моол чоннуң дылы, культуразы, Моол күрүнениң бурунгу база амгы төөгүзү, шажыны делегей эртемденнериниң изиг сонуургалын хаара тудуп, тускай моол шинчилелдер аңгы-аңгы чурттарда хөгжүп, сайзырап турарының херечизи-дир.
Тывага моол шинчилелдерни тургузар, ону улам сайзырадыр, моол-тыва чоннарның этниктиг ук-дөзүн, төөгүзүн, чаңчылчаан культуразын деңнеп, дөмейлеп шинчилээр айтырыг Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң (ТДЛТЭШИ) үезинде-ле чидии-биле тургустунуп турган болгаш, совет үеде Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң шиитпири-биле моол дыл болгаш моол шинчилелдер талазы-биле тускай эртем кадрларын белеткээш, ук эртемни Тывага сайзырадырының магадылалын тургускан. Чүге дизе, тыва шинчилелдер – тываларның дылын, төөгүзүн, чаңчыл болган культуразын, аас чогаалын шинчилээр эртем, бир талазындан Мурнуу Сибирьниң база түрк шинчилелдер эртеминиң бир чугула адыры болбушаан, өске талазындан – төөгү, дыл, культура, шажын-биле ап көөрге, Төп Азияның моол, төвүт, оон ыңай ханылаарга, Кыдат болгаш Бурунгу Индияның культуразының шинчилелдери-биле канчаар-даа аажок сырый харылзааларны тургузуп турар. Кандыг-даа чоннуң этниктиг (язы-сөөк) төөгүзү, чаңчылчаан культуразы кожа-хелбээ чоннар-биле кады холбажып, демнежип сайзыраары билдингир. Тыва чоннуң төөгүлүг оруу база кады-кожа, акы-дуңма моол чон-биле эрте-бурунгу үеден бо хүннерге чедир кады сайзырап келген деп билиишкин бистиң угаан-медереливисте сиңе берген.
Моол шинчилелдерже баштайгы угланыышкынныг үелерге 1960-1990 чылдарны хамаарыштырып болур. Ол чылдарда ТДЛТЭШИ-ге эрги моол дылда төөгүнүң бижимелдерин база моол чогаалчыларның чечен чогаалдарын тыва, орус дылдарже очулдурар ажыл идепкейлиг чоруттунуп эгелээн. Ук очулга ажылдары тыва шинчилелдерниң хүрээзинде моол болгаш төвүт шинчилелдерниң дилээшкининге чогуур салдарны чедирип эгелээн. Бо бүгү ажылдың таваан ТДЛТЭШИ-ниң, Тыва АССР-ниң Күрүне архиви болгаш Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң иштинге Тываның сураглыг эртемденнери Ю.Л. Аранчын, Д.А. Монгуш, М.Х. Маңнай-оол, Н.Л. Кунчун, К.Т. Аракчаа, Б.С. Сонам, А.Э-Г. Уланова, К.А. Бичелдей база эрги моол бижикти номчуп, бижип билир башкылар, ламалар С. Танов, Б. Иргит, Г.Б. Санчаа, С.Е. Хомушку, Л.Ч. Оюн (Люндуп-хелиң) дээш оон-даа өскелер салганнар. Оларның дузазы-биле 1960 чылдарның төнчүзү, 1970 чылдарның эгезинде, чоорту 1980-1990 чылдарга чедир моол, төвүт дылдарда төөгү бижиктериниң очулгазы, эртем эргилдезинче киирери, баштайгы даңзызын тургузары, чурумчудары дээн чижектиг ажылдар чедимчелиг кылдынган. Тыва эртемниң бирги болгаш дараазында салгалдарының эртем-билии, үзел-бодалы-биле бурунгаар көрүштүг, төлептиг төлээлекчилериниң кылып, бүдүрген ажыл-үүлези бо хүнге чедир бодунуң үнезин чидирбээн, харын-даа амгы үениң эртемденнериниң эртем ажылдарын бижииринге үндезин барымдааны тургузуп берген.
2010 чылда тургустунган моол шинчилелдер салбыры тыва эртемге бодунуң чогуур үлүг-хуузун киирип эгелей берген. Салбырның ажыл-чорудулгазы-биле таныштырар дизе, ооң эргелекчизи, ону тургустунганындан бээр амгы үеге чедир удуртуп, баштап турар, башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Бадарч Баярсайханның дугайында чугаалавас арга чок.
Бадарч Баярсайханның алыс чурту Моолдуң Баян-Өлгий аймактың Цэнгэл сумузу. Ол 1990 чылда Цэнгэлдиң ортумак школазын дооскаш, Тыва Республиканың болгаш Моол күрүнениң Чазааның аразында дугуржулга езугаар Моолдуң Баян-Өлгий, Ховд, Хувсугул аймактарындан келген тыва сөөктүг аныяктар-биле бир дөмей, Кызыл хоорайның башкы институдунга өөренип кирип алган. 1995 чылда ук өөредилге черин дооскаш, ТДЛТЭШИ-ниң дыл болгаш бижик салбырының биче эртем ажылдакчызы болуп, тыва дылдың «Тайылбырлыг словарының» III томунуң тургузарынга киржип эгелээн.
1999 чылда ТГШИ-ниң ол үеде директору В.Д. Март-оол Чөөн чүк шинчилелдерин сайзырадыр сорулга-биле тускай салбырны ажыткаш, моол, төвүт дылдар талазы-биле мергежилдиг эртем ажылдакчыларын мөөңнээш, Тываның төөгүзүн, дылын, культуразын моол болгаш өске-даа чоннарның культуразы-биле деңнеп шинчилээр тускай сорулганы салып, ол ажылды удуртуп баштаар кылдыр, сураглыг эртемден, төөгү эртемнериниң доктору, синолог Н.В. Абаевке дагзып каан.
Бадарч Баярсайхан чоорту бодунуң эртем талазы-биле сонуургалының ниити угланыышкыны илереп келирге, 2000 чылда Тываның күрүне университединиң бот-өөредилгелиг аспирантуразынче билдингир тюрколог, сураглыг дыл шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады М.В. Бавуу-Сюрюн башкының удуртулгазы-биле өөренип киргеш, 2004 чылда дооскан. Бодунуң эртем ажылдарын уламчылавышаан, 2009 чылда Сибирьниң эртемнер академиязының Филология институдунуң Диссертация камгалаар чөвүлелинге 2009 чылда «Цэнгэл тываларының мал ажыл-агыйынга хамаарышкан лексиказы» деп темага эртем ажылын чедиишкинниг камгалааш, филология эртемнериниң кандидады деп эртем чадазынга төлептиг болган. Эртем удуртукчузу Мира Викторовна бодунуң өөреникчизи Б. Баярсайханның ажылынга үнелелди берип тура, ук ажылды «тыва дылдың лексиказын, ооң төөгүзүн болгаш диалектилерин оон-даа ыңай хандыр, уламчылап шинчилээринге ужур-уткалыг” дээн. Ол ышкаш тус шинчилел ажылының материалдарын “тыва дылдың төөгү этимологтуг, диалектилер болгаш өске-даа адырларының словарьларын тургузарынга киириштирип болур» деп онзагайлап демдеглээн.
ТГШИ-ге ажылдап келгеш-ле, Б. Баярсайхан «Тыва дылдың тайылбырлыг словарындан» аңгыда, «Моолдуң чажыт төөгүзү» [Новосибирск, 2003] деп сураглыг төөгү бижимелиниң моол дылдан тыва дылче очулгазынга киржип турган.
2010 чылдан эгелеп, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду-биле Моолдуң Эртемнер академиязының аңгы-аңгы институттары болгаш өске-даа эртем черлериниң аразында кады ажылдажылганың керээзин езугаар харылзаалары калбарып, эртем талазы-биле солун проектилер, моол-тыва, тыва-моол каттышкан экспедициялар дээн чижектиг хемчеглер чоруп турар. Моол эртемденнер-биле кады ажылдажылга ажыктыг болгаш үре-түңнелдиг деп чүвени каш-каш коллективтиг ажылдар, ооң иштинде моол шинчилелдер салбырының эртем ажылдакчыларының Моолдуң эртемнер академиязының Төөгү болгаш археология институду-биле кады белеткээни «Тываның төөгүзүнге хамааржыр шыгжамырлар бижимелдериниң чыындызы» деп аттыг Улан-Батор хоорайга парлап үндүрген 4 томнуг факсимиле номнар бадыткап турар. База ол ышкаш салбыр «Тыва-моол-орус тематиктиг словарьны» белеткеп, тургузуп турар.
Б. Баярсайхан ниитизи-биле орус, тыва, моол дылдарда 40 ажыг эртем, 20 ажыг публицистиг статьяларның автору, 8 эртем чыындыларының киржикчизи (чижээлээрге, «Тыва дылдың тайылбырлыг словарының» «Ү» деп үжүүнүң тургузукчузу, «Моолдуң чажыт төөгүзүнүң» кады редактору, тургузукчузу болуп, эртем комментарийлерин белеткээн [Новосибирск 2003], Моол тываларының аас чогаалының чыындызы «Мөңгүн дагша» [Улаанбаатар 2013] дээш оон-даа өске.
Институттуң аныяк салгалдарының бышкан эртемдени деп атка төлептиг, Б. Баярсайхан ажык сеткилдиг, оюн-баштак аажы-чаңныг, топтуг, томаанныг, бүдүштүг, институттуң организастап келгени бүгү-ле хөй-ниити хемчеглеринге ажылдап эгелээн чылдарындан-на идепкейлиг киржип, бодунуң үлүг-хуузун киириштирип чоруур. Оон аңгыда, Тыва-биле Моолдуң аразында эртем, экономика, культура болгаш спорт талазы-биле харылзааларны быжыглаарынга база улам ыңай сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киириштирип келген. Тываның чонунуң аразында Баярсайхан эртемденниң дугайында Моол биле Тываның тускай элчини деп хүндүлеп адаар. Тыва сөөктүг-даа болза, Моол күрүнениң хамаатызы боорга, Моолдуң эртемденнери Б. Баярсайханны Моолдуң база бир өзүп олурар түрк шинчилелдер талазы-биле эртемдени деп санап турарлар.
База ол ышкаш 2011 чылдан эгелеп, моол шинчилелдер салбыры Тыва Республиканың Эрзин (2011, 2014), Тере-Хөл (2014) кожууннарынга, Моолдуң Сэлэнгэ (2012), Завхан, Увс (2012), Увс (2013), Хувсугул, Завхан (2014), Ховд (2015), Баян-Өлгий (2015) аймактарынга чедип, комплекстиг эртем экспедицияларын организастап, тыва, моол чоннарның чаңчылдарын, культуразын, дылын, аас чогаалын өөренип, көвей санныг материалдарны чыгганнар. Бо бүгү экспедициялар Б. Баярсайханның идепкейлиг киржилгези, билдилиг удуртулгазы-биле болуп турар. Ынчангаш ТГШИ-ниң моол шинчилелдер салбырының база бир онзагай чүүлү болза, чүгле Моолдуң, Кыдаттың тываларының аразынга эвес, харын өске-даа моол чоннарның дылының, культуразының тывалар-биле дөмейлешкек шынарларын азы онзагайларын тып, дилеп, деңнеп шинчилээр сорулганы салып алган ажылдап турар. Бо ажылдың кол идейлиг удуртукчузу, чөвүлекчизи – Бадарч Баярсайхан.
Цэнгэл тываларында «Эртем азынганының ады чуртка көскү, алдын азынганының арны көп чонга көскү» деп үлегер сөстү чонунуң мурнунга бадыткап, эртемден Б. Баярсайхан тыва эртемниң сайзыралынга бодунуң үлүг-хуузун төлептиг киириштирип чоруур.
