Зинаида Увековна ОНДАР, Кызыл хоорайның Интернационалчы дайынчылар аттыг 12 дугаарлыг школазының 1-ги категорияның эге класстар башкызы
Кичээлдиң хевири: Чаа тема өөренириниң кичээли.
Сорулгазы:
1. Каң-оол Ондарның чогаадыкчы ажылы-биле таныштырып, шүлүктүң утказын, уран-чеченин болгаш тургузуун сайгарып өөредир;
2. Уругларның сөс курлавырын байыдар, сөс-домаан болгаш чогаадыкчы чоруун сайзырадыр;
3. Бойдуска хумагалыг болур чорукка кижизидер;
Чедип алыр түңнелдер:
Предметтиг: шүлүк чогаалының тургузуун сайгарып, аянныг номчулганы чорудар; чаңчыктырар; чогаалдың темазын, уран-чечен аргаларын тодарадып, шүлүк чогаалын дыңнап өөредир.
Регулятивтиг: кичээлдиң өөредиглиг сорулгазын хевирлеп тургузар, өөредилге номундан аңгыда өске парлалга чепсектеринден ук темага хамаарышкан материалдарны холбаары, кылыр ажылын планнаары, бодунуң ажылын үнелээри.
Коммуникативтиг: эжеш болгаш бөлук ажылды чорудары, удур-дедир чөпшээрежилгени сагыыр.
Бот-хуузунуң: бойдуска ынак, Төрээн чуртунга чоргааралды болгаш төлептиг мөзү-бүдүштү хевирлээр; номчулгага болгаш Ондар Каң-оолдуң чогаалдарынга сонуургалды оттурар;
Дериг-херексел: чогаалчы Ондар Каң-оолдуң портреди, номнары, слайдылар, ребустар, проектор, ноутбук.
Кичээлдиң чорудуу
1.Организастыг кезээ.
Амыр-менди солчугазы.
— Экии, уруглар. Шагдан тура сагып келген
Чаагай чараш чаңчылывыс
Амырлажып мендилежир
Аян ёзу кылыылыңар.
Хүндү ёзу сагывышаан,
Хүлүмзүрүп көржүүлүңер.
— Оожум олуруп алыңар.
2. Ажыл-чорудулганы тодарадыры.
А. Ребус-биле ажыл.
— Уруглар, ребусту тывыңарам, ында кичээливиске чугула сөстер бар. (Ондар Каң-оол).
— Шын-дыр. Кымның дугайында чугаалажыр-дыр бис?
— Ондар Каң-оолдуң дугайында чугаалажыр бис.
— Эр хейлер. Ондар Каң-оол Ирикпеевич 1945 чылда Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа деп черге төрүттүнген. Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, уруглар чогаалчызы. Олуругларга «Яблоконуң аян-чоруу», «Хөглүг чаштар», «Күске чылдың уруглары», «Бижиттинмес ат» деп шүлүктер номнарын бижээн.
— Чогаалчының шүлүктеринде аас чогаалының биче хевирлери хөй.
Б. Тывызык-биле ажыл.
— Тывызык таныда кааптар дыка кежээ кижи бар бе?
Кыжын келир аккыр ширтек,
Кылыннай бээр онза ширтек.
Чылыг кээрге, боду чидип,
Чындырап каар элдеп ширтек.
— Чүү-дүр ол? Кым тыва кааптарыл? (Хар)
— Шын. Кичээливис темазы чүү болду? (Ондар Каң-оолдуң «Ыглапкан хар» деп шүлүүн өөренир бис).
— Шын-дыр. Бо кичээлде чүнү билип алыр ужурлуг бис?
— Кандыг сорулга салып алыр бис?
— Ыглапкан хар деп шүлүктү номчуп, таныжып, амгы үеде харның байдалын база амыдыралга ажыын билип алыр бис.
3. Чаа тема-биле ажыл.
— Бөгүнгү ай, хүннү, темавысты бижип алыылыңар. «Аъды чокта баглаажы артар, ада чокта оглу артар» дээр болгай. Силерниң кичээнгейиңерде уруглар чогаалчызы, шүлүкчү Ондар Каң-оолдуң хеймер оглу – Тыва Республиканың алдарлыг артизи Каң-оол Леонидтиң аянныг номчулгазын кичээнгейлиг дыңнаптаалыңар.
3.1. Сула шимчээшкиннер.
— Ном-биле ажылдаар мурнунда карактарга сула шимчээшкинден кылыптаалыңар. Карактар-биле улуг харжыгаш чурааш, шийер, ажыдар, карактарны оожум суйбаар.
3.2. Ном-биле ажыл.
А) Номувустуң 107 дугаар арнында шүлүктү номчуптаалыңарам. (Аянныг номчулга. Бир өөреникчи номчуур. Оон шүлүктүң одуругларын илчирбелей номчуур).
Шылбыртың хар эрээн үе дег,
Чытса-чытса мөндүш кынды.
Чоогалардан чыраалаан суг
Шоорун салып, далажыпты.
Аккыр харым, шөлээн чыткаш,
Арлып чанар ужуруң чүл?
Чылыг частың тевиинге сен
Шыдашпайн ыглаптың бе?
(К.Ондар. Ыглапкан хар).
Б) Словарлыг ажыл.
— Шүлүкте билдинмейн баар сөстерниң утказын тодарадып аалыңар. (Слайд).
Шылбыртың – эриг.
Мөндүш кынды – ага берген.
Шоорун – ырын (сугнуң аккан даажы).
Тевиинге – салдарынга.
В) Шүлүктүң утказын тодарадыры.
— Шүлүкте чүнүң дугайында чугаалап турар-дыр? (Харның ыглапканының дугайында).
— Хар дээрге чүл ол? (Бойдустуң болуушкуну).
— Шүлүктүң темазы чүл, уруглар? (Бойдус темазы).
— Шүлүкте болуушкун чылдың кайы үезинде болуп турарыл? (Чазын).
— Оон кандыг онзагай демдектерин көргүскен-дир?
Г) Сула шимчээшкиннер.
Часкы үе келди,
Шайым чажып уткууйн,
Чанар куштар келир,
Чараш бойдус оттур.
Бир, ийи, үш, дөрт,
Бир, ийи, үш, дөрт.
4. Быжыглаашкын. (Бөлүк ажыл).
— Ам шүлүктүң тургузуунуң онзагайын тодарадып көрээлиңер.
— Каш строфалыг-дыр? (2).
— Строфа бүрүзүнде каш одуруг барыл? (4 одуруг бар).
— Одуруглар каш ажык үннүгүл? (Одуруг бүрүзү 8 ажык үннүг).
— Шүлүкте эпитеттерни база деңнелгелерни ушта бижиир бис.
— Эге аяннажылгазы кандыг хевирлигил? (1-ги строфаның аралашкак, 2-ги строфада кожаланчак).
— Шүлүкте адалгалыгдомак бар бе? (Аккыр харым, шөлээн чыткаш, арлып чанар ужуруң чүл?)
Кыдыраашка ажыл. Риториктиг адалгалыг домакты ушта бижи. (Аккыр харым, шөлээн чыткаш, арлып чанар ужуруң чүл?).
5. Түңнел.
— Бо кичээлде чүнү өөрендивис? (Каң-оол Ондарның «Ыглапкан хар» деп шүлүүн өөрендивис).
— Чүнү билип алдыңар? Сорулгавыс чедип алдывыс бе? (Час дүжерге, хар эрээш, ыглапкан дег, суглар агып бадар).
6. Рефлексия.
— Кичээл кайы хире солун болганын чуруп көргузер. Бир эвес кичээл силерге таарышкан, өөренген темавысты билип алган болзуңарза, харжыгаш чуруур силер.
А чамдык чүүлдерни билбээн болзуңарза, эрээн харның дамдызын чуруур силер.
— Хынаптаалыңар. Эки-дир, шуптуңарга кичээл кончуг таарышкан, харжыгаштар кылаңайнып турлар.
7. Демдек салыры.
— Эр хейлер! Идекпейлиг ажылдааннар: бирги, дөрткү бөлүктүң уруглары.
Эки ажылдааннар: ийиги болгаш үшкү бөлүктүң өөреникчилери.
8. Бажыңга онаалга.
— Каң-оол Ондарның «Ыглапкан хар» деп шүлүүн шээжи-биле өөренир.
Литература.
1. Литературлуг номчулга. 4 класс. Тург. Л.С. Кара-оол. – Кызыл, 2000.
2. Современные педагогические технологии… Сост. И.И. Полтава, Г.И. Козлова. – Златоуст, 2009
3. Тыва уруглар чогаалы. 1 кезээ. Тург. О.Ө. Сувакпит. – Кызыл, 1996.
