Светлана Чоодуевна ШУЛУУ-МААДЫР, Кызылдың 9 дугаар Гимназиязында «Улусчу ужур-чаңчылдар Төвүнүң» методизи, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Россия Федерациязының өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы.
Кайгамчык онзагай, сагыш-сеткили чараш, чаагай, ажылгыр-кежээ кижилер чоргулаар. Оларның бирээзи Анна Кыдат-ооловна Ооржак. Ол – Кызылдың 9 дугаар Гимназиязында көрбээн чүвези, көдүрбээн хөнээ чок хоочун башкыларның бирээзи, Россия Федерациязының ниити өөредилгезиниң хүндүлүг, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Гимназияның «Улусчу ужур-чаңчылдар Төвүнүң» методизи, могаг чок этнопедагог.
Анна Кыдат-ооловнаның күш-ажылчы оруунуң дөртен бежи өзүп орар салгалды кижизидип, өөредир буянныг ажыл болуп турар. 1990 чылдан бээр Кызылдың 9 дугаар Гимназиязында «Улусчу ужурлар» деп амыдыралчы чугула кичээлдерни эрттирбишаан, школаның амгы чаа үе-шагның негелдезинге дүүштүр дилээшкинниг, шенелде-эксперименталдыг ажыл-херээнге үлүүн киириштирип чоруур хоочун башкы. Хөй чылдарда ук школаны чаартыкчы орукче углап, удуртуп-башкарып келген РФ-тиң алдарлыг, Тываның улустуң башкызы Валентина Өдүрековна Домур-оолдуң тургузуп каан «Улусчу езу-чаңчылдар Төвүнде» чээрби сес чыл дургузунда школачы ажы-төлдү чараш аажы-чаң болгаш мөзү-бүдүштүг болурунга өөредип, чагып-сургап чоруур.
Бистиң республикага 1991 чылда Красс Байыр-оолович Салчактың удуртулгазы-биле республиканың элээн каш школаларының киржилгези-биле онзагай өөредилге-семинар эрткен турган. Ооң соонда нептереп эгелээн Улусчу педагогиканы өөредилге-кижизидилгеге ажыглаар чугула угланыышкынны деткип, педагогика эртемнериниң кандидаттары эртемденнер Г.Д. Сундуй, А.С. Шаалы оларның удуртулгазы-биле парлап үндүрген «Улусчу педагогика» деп тускай Программаны чыып тургузарынга киришкен бөлүк авторларның бирээзи Анна Кыдат-ооловна болган. Оон-даа өске өөредилгениң улусчу башкылаашкынынга методиктиг номнарны болгаш программаларны тургузарынга база үнелел-рецензия бижииринге идепкейлиг киржип чоруур башкы. «Улусчу ужурлар» кичээлдеринге 7 класска «Кыстың бүдүжү» аттыг өөредилге номунга (авторлар – Шаалы А.С., Монгуш В.Б.); Ө.Ч. Ондарның, Г.В. Монгуштуң «Кажык оюну» деп номнарга ол Үнелелдерни бижээн. База ол ышкаш «Өг бүле педагогиказы»; «Аныяк өг-бүлеге сүмелер»; «Өгбелерниң өндүр өөредии» деп номнарның авторларының бирээзи.
Башкылаашкын ажылынга Анна Кыдат-ооловнаның кичээнгей салып турар айтырыглары янзы-бүрү: школачыларның эстетиктиг, экологтуг кижизидилгези, бот-тускайлаң болгаш чогаадыкчы дилээшкинниг болуру, чер-чуртунуң чурт-шинчилелинче сонуургалын оттурары, чараш чүүлге хандыкшытпышаан, бүгү талазы-биле дең-дески сайзыраары, мөзү-бүдүш, кижизиг аажы-чаңныг салгалды хевирлээри дээш оон-даа өске. Ынчангаш ооң өөреникчилери, боду-даа янзы-бүрү эртем-практиктиг конференцияларга киржип турар. 2007 чылдан Россияның иштинге янзы-бүрү регионнарда эртип турар Волковчу этнопедагогиктиг номчулгаларга киржип турары башкының улусчу педагогиканы ханы сонуургап турарын херечилеп турар.
Этнопедагогика эртеминиң үндезилекчизи шылгараңгай чуваш эртемден Геннадий Никандрович Волковтуң хөй санныг талалакчылары, эртемден-этнопедагогтар чылдың-на бир регионга чыглып, ниитилеливисте чаартылга-сайзыралдыг амгы үеге дүгжүр өөредилге-даа, кижизидилге-даа ажылынга херектиг, аныяк салгалдың бүгү талазы-биле бурунгаар хөгжүп-сайзыраарынга чоннуң шаг-төөгүден бээр депшилгелиг арга-дуржулгазынга даяныр эртемге үндезилээн хөй айтырыгларын чугаалажып турары бир онзагай. Ол чыыштар Даг-Алтай, Чувашиядан ыраккы Якутияга чедир, бистиң Тывадан Калмыкия, Бурятия, Марий-Эл, Башкирия болгаш Хакасияга янзы-бүрү чылдарда болуп эрткилээн. Улусчу педагогиканың, этнопедагогиканың эртемденнериниң эртем ажылдарын ук конференциялардан Анна Кыдат-ооловна тып эккеп, кады ажылдап турар башкы эш-өөрүнге тарадып берип турары өөрүнчүг. Ук конференцияларга башкы улусчу педагогикага даянып, өөредилге-кижизидилге ажылынга ажыглап турар байлак дуржулгазын көргүскен илеткелдерни кылган, мастер-класстарны эрттиргилээн. «Кижи биле бойдустуң хамаарылгазы» деп илеткелинге школада тургустунган Улусчу ёзу-чаңчылдар Төвүнүң 1996 чылдан бээр эртирип турар бурунгу ханы уткалыг Тос-Булак суг-бажы дагылгазының ужур-утказын чырыдып бижээн. «Тыва чоннуң чаңчылчаан өг-бүлезинде эр кижиниң, аданың бедик ролю»; «Ат-сураглыг кижилерниң чижээнге уругларны кижизидери»; «Тыва чоннуң культуразында өг-бүлениң бедик байдалы»; «Тыва чоннуң ажыл-агыйжы календарында чончу эскериглерниң чугулазы» деп илеткелдери чүгле Тывага эвес, соңгаар хоорайларга эртем ажылдарының чыындыларынга парлаттынгылаан. Бодунуң чончу билиглеринге даянган мастер-класстарны доктаамал эрттирип чоруур. Чижээлээрге, «Эрте-бурунгу шагдан тура тываларның кол чемнериниң бирээзи – сүт» деп темага мастер-классты эртемденнер мурнунга бедик деңнелдиг эртирген.
Чоокта чаа парлаттынып үнүп эгелээн «Тыва мода» деп сеткүүлде тыва улустуң идик-хеп культуразын сагып чораанын демдеглеп, “Тыва хевивис – чоннуң төөгүзүнүң, культуразының, ёзу-чаңчылдарының чарылбас кезээ” деп бодунуң бодалдарын бижээни Анна Кыдат-ооловнаның чаа чүүлдерже сонуургалының күштүүн херечилеп турар.
Школада шүлүк бижиирин шенеп чоруур өөреникчилерни, башкыларны, ада-иелерни хаара тудуп турар «Саянның чаңгызы» аттыг литература клувунуң бир идепкейлиг кежигүнү Анна Кыдат-ооловна болур. Ооң чогааткан шүлүктери «Шын» солунга, «Улуг-Хем» чечен чогаал сеткүүлүнге үнгүлээн.
Анна Кыдат-ооловна янзы-бүрү амдан-сүүзүннүг чаагай чемнерни кылыр, дача-огород дээнде олут орбас эрес-кежээ, чечен-мерген сөстүг, дыка хөй шүлүктерни боду чогаадып чоруур. Башкының бижээни «Коңгам ыры» деп ырызы Гимназиявыстың сөөлгү коңга байырлалын каастап турар. Сеткил-сагыжы байлак, эш-өөр муңзавас, дузааргак, школачыларга-даа, бодунуң база эмге тикчок ха-төрелдериниң ажы-төлдеринге үнелиг чагыг сөстерин угаадып, оларны чараш мөзү-бүдүштүг болурунче углаан олурар. Башкының үлегерлиг өг-бүлезинде эге класс башкызы уруу, күш-культура башкызы кенни, күдээзи буянныг ажыл-херээн кызымак чогудуп чоруурлар. Ава болгаш кырган-ава сеткили-биле ажы-төлүн мөзү-бүдүштүг кижилер кылдыр өстүрүп, оларның чедиишкиннеринге өөрүп чоруур. Бүгү сагыш-сеткили-биле өөнүң ээзинге хүндүткелдиг, өг-бүлезинге арыг-шынчы болгаш бүзүрелдиг, үлегерлиг Ава, кырган-ава.
Чаа чүүлдерден чыдып калбас, компьютерге парлаттынган, киришкен хемчеглерин уттундурбас кылдыр чурукка тырттырган, кадык-чаагай чуртталгаже эш—өөрүн, аныяк өскенни кыйгырып, бодунуң үлегер-чижээ-биле өөредип чоруур бурунгаар чүткүлдүг башкының шаңнал-макталдары арбын. Россия Федерациязының ниити өөредилгезиниң хүндүлүг, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы деп бедик ат-сып болгаш хөй-хөй хүндүлүг бижиктер башкының могаг чок ажылын үнелээни ол.
Анна Кыдат-ооловна тыва кижи бүрүзү тыва бүдүжүн салбайн, чонунуң ужур-чаңчылдарын үнелеп, өөредиин эдерип, оларны хажытпайн чорзун дээш, келир үениң салгалдарынга ол бүгүнү арттырар дээш улуг үлүг-хуузун киирип чоруур буянныг ажылды хүн-бүрүде кылып чоруур. Шак мындыг башкыларывыс барда, чоннуң алдын эртинези – ужур-чаңчылдар ара кагдынмас, уттундурбас, а ажы-төл, өөреникчилер ханы, делгем билиглиг кылдыр кижизиттинип чоруур.
