Методика

С.К. ТОКА. «АРАТТЫҢ СӨЗҮ» («Мерген» деп эгениң сайгарылгазы. 6 класс)

1,223
folder_openМетодика
commentКомментариев нет

Анита Товуевна ДОПЧУТ, Кызылдыӊ 3 дугаарлыг школазыныӊ тыва дыл, чогаал башкызы.

Кичээлдиң хевири: чаа билигни бээри.

Сорулгалары:

1.Өөредиглиг: С.Токаныӊ «Араттыӊ сөзү» деп романындан «Мерген» деп эгениӊ долу сайгарылгазы.

2.Сайзырадыр: Эгениң идей-тематиктиг утказын дамчыштыр уругларның амыдыралче бот-тускайлаң медерелдиг көрүжүн болгаш чогаалга сонуургалын оттурары.

3.Кижизидилгелиг: төрээн черинге ынак, аӊаа хумагалыг база хүндүлээчел чоруун, хамааты бот-медерели бедик кижилер кылдыр кижизидери.

Кичээлдиӊ дерилгези: С. Токаныӊ чогаадыкчы амыдыралындан солун арыннар,

Өске эртемнер-биле харылзаазы: хөгжүм болгаш география.

Ажыглаан арга-методтар: информастыг, сайгарылгалыг болгаш шинчилээриниң технологиялары.

 

Организастыг кезээ.

– Экии, уруглар! Дараазында ырыны дыӊнааш, бөгүнгү кичээливистиӊ темазын тодарадып алыылыӊар. (Башкы ырны салыптар).

  • Чүнүӊ дугайында ыры-дыр, уруглар? (Хем дугайында)
  • Хемнер, хөлдер аттарын тыва дыл эртеминде чүү деп адаарыл? (Гидроним).
  • Хемниӊ хуу ады чүү-дүр,уруглар? (Мерген).
  • Мерген хемниӊ дугайында дыӊнаан силер бе? Ол кайда хемил?
  • Шын-дыр, эр-хейлер. Ынчангаш бөгүн бис кичээлде чүнүӊ дугайында номчуур-дур бис? (Мерген деп хемниӊ дугайында).
  • Төрээн Тывавыс хемнер, хөлдер-биле байлак болгай. Оларныӊ аразында база бир онзагай Мерген хемниӊ дугайында таныжар бис.
  • Кыдырааштарыңарны ажыткаш, ай-хүннү, теманы бижиир.

Өөренир чогаалывыстың автору Салчак Калбакхөрекович Тока “Мерген”. (“Араттың сөзү” деп романдан үзүндү).

  • Бо кичээлге кандыг сорулганы салып алыр бис?
  • Чогаалчының ады силерге таныш-тыр бе, уруглар? Дыңнаан-дыр силер бе? (Кызыл хоорайда тураскаал бар). (Слайд 1).
  • С.К. Токаның намдарының болгаш чогаалдың дугайында кыска медээни биске таныштырар-дыр, дыңнаптаалыңар. (Слайд 2).

С.К. Тока – тыва литератураның үндезилекчизи, улустуӊ чогаалчызы база «Араттың сѳзү» деп үш номнуг романныӊ автору. 1901 чылдыӊ декабрь 15-те Каа-Хем кожуунга Мерген хемниӊ эриинге ядыы арат Тас-Баштыгныӊ өг-бүлезинге төрүттүнген. Трилогиязын 1943-1963 чылдарның дургузунда бижээн. «Араттыӊ сѳзү» делегейниң 23 аңгы дылдарынче очулдурттунган  баштайгы тыва чогаал. Бот-намдарлыг роман. 1951 чылда романның бирги номунга Күрүне шаңналын тывыскан. (Слайд 3).

  1. Чогаалдың сайгарылгазы.

— Бо эгени бажыңга номчуп алгаш кээр болган силер, уруглар. Чогаалды номчуп тургаш, ужар, саарыг, кашпал деп сөстерге таварыштыңар бе, уруглар? Утказын канчаар билдиңер?

  1. Словарь-биле ажыл.

Ужар – 1. Порог на реке – хемниң улуг-улуг даштарлыг черин шапкын агымнарның ажыр агып чыдар чери.

  1. Водопад – бедик черден агып чыдар суг. (Слайд 4).

Саарыг – 1. (перекат на горной реке) – кандыг-бир чүвени ажыр дагжавышаан, агып чыдар суг.

  1. хемниң сыыгай берген черлери. (Слайд 5).

Кашпал (ущелье) – ол-бо талаларында кадыр ийлерлиг, кызыы оӊгар даглар аразы, хем ишти. (Слайд 6).

  1. Беседа.

— Бо эгеде автор чүнүң дугайында бижип көргүскенил?

— Төрээн хемин чуруп көргүзүп тура, чогаалчы кандыг сагыш-сеткилин илереткенил? (Төрээн черинге кызыгаар чок ынакшылын,чоргааралын илереткен).

Кайы одуругларда төрээн хеминге ынакшылын көргүскен-дир? (Мээӊ төрээн Мерген хемим, чадырдан үндүрүп кээрге, бир-ле дугаар төрээн Мергеним көрген мен. Төрээн черин чурттуӊ кайы-даа булуӊунда чурттап чоруур улуска таныштырып, уран сөс-биле ооӊ каас-чаражын дамчыдып турар).

— Мерген хемниң дугайында дыңнаан кижи чок болду, ынчангаш хемниң дугайында кыска медээни дыңнаптаалыңар.

— Мерген хемниң дугайында тыва эртемденниң тайылбырын дыңнаптаалыңар. (Тываның картазынга айтып тургаш, чугаалаар).

Мерген Каа-Хем кожуунда хемниӊ ады. Б.К. Ондарныӊ “Тываныӊ гидронимнериниӊ кыска словарында” хемниӊ адын мынчаар тайылбырлаан: “мудрая река – мерген угаанныг хем”, “река с быстрым течением дүрген агымныг хем”. Мерген хем бодунуң бажын Тожунуң бедик тайгаларындан эгелээш, Каа-Хемге каттышкаш, улаштыр күчүлүг Енисейже агып киргеш, шапкын оруун Соӊгу доштуг океанче улаан.

— Эртем дылында Мерген хемнин адының утказын тайылбырлаанын билип алдывыс.

ФИЗМИНУТКА

Мерген хем Тожунуң бедик тайгаларындан эгелээн.

Частыг хүннерде хайнып-мөөреп чыдар.

Кааң хүннерде дырылап чыдар.

Эриктери чечектер-биле каастанып алган.

— Ам чогаалдың сөзүглелинге даянып тургаш, хемниң овур-хевирин тургузарын оралдажыылыңар.

(Кластер салыр. Самбырага бижип аар. Өөреникчилер харыылаарга, харыызын чыпшырып каар).

Мергенниӊ бажы Мергенниӊ эриктери Мергенниӊ агымы
Шимчеш-даа дивес караӊгы кара тайга карактап кадагалап турар. Чайныӊ кончуг изиинде безин дагныӊ өӊ-баазын чечектери-биле каастаныпкан чыдар. Мергенниӊ уну байлактыг болгаш дириг.

Сүүр-сүүр баштарлыг даглар илчирбелендир дистинчип алган камгалап  турар.

Шапкын, дааш-шимээнниг, көвүктелип чыдар, даштар кырынче үне халып чыдар, чайындылап чыдар, саарыгланмышаан агып бадып турар, хостуг агып чыдар.
  • Овур-хевирлерни тургузар. Бо овур-хевирлерни тургузарда кандыг уран-чечен арганы ажыглаан-дыр? (Эпитет).
  • Мергенниң аажы-чаңын көргүзерде кандыг уран-чечен арганы ажыглаан-дыр? (Метафора).
  • Мергенниң чылдың үелериниң болгаш бойдустуң янзы-бүрү байдалдарының аайы-биле аажы-чаңын канчаар көргүскен-дир?
  • Оон ыңай кандыг уран-чечен аргалар ажыглаттынганыл? (Деңнелге). Тыпкаш номчудар.
Эпитет–уран-чечен тодарадылга Метафора – бир чүвениӊ кылдыныгларын болгаш демдектерин өске чүвелерге хамаарыштырган уран арга. Деӊнелге – кандыг-бир чүвениӊ ылгавырлыг демдээн бир чүвеге хамаарыштыр деӊнээри, дөмейлээри.
Берге болгаш кылаӊ оруу, сеглегер ак хөпээннер, шимчеш дивес караӊгы кара тайга, сүүр-сүүр баштарлыг даглар, үнүжү байлактыг болгаш дириг, хүнге кагжаан терезиннер, ак-көк хээ угулза,чаагай чыттыг ховулар, дошкун-шапкын Каа-Хем, ханы дүптүг кавайы, көктүг-шыктыг карак четпес ховулар, төрээн Мерген хемим, үнү чиӊге болгаш арыг. Мерген удуп чытпас, тайга карактап, кадагалап турар. Мерген чечектер-биле каастаныпкан чыдар. Мерген тайга-таӊдыларны, хову-шөлдерни ак-көк хээ угулза-биле каастап чыдар. Каа-Хемге ужуражыр дээш, хойнунга өпейлеп алгаш, көк-шык, чечек-биле шыптынып алган. Сеглегер ак хөпээннер, Каа-Хем үрде чарылган чассыг уруу-биле ужурашкан ышкаш, аксынга арай боорда чедер ышкаш, ховуларже аппаарын чугаалап олурган ышкаш.

 

— Бо эгеде чогаалчы бойдустуң чаражын, күчү-шыдалын, онзагайын көргүскен-дир. Ол чурумалды чүү дээрил? Пейзаж – дылдың чурумалдыг аргаларының бирээзи. Төрээн хемин, ону долгандыр турар пейзажты чуруп көргүзерде чогаалчы дылдың янзы-буру чурумалдыг аргаларын ажыглаан-дыр.

— Дыл эртеминде удурланышкак уткалыг сөстерни чүү дээр ийик? Литературада удурланыштыр көргүзер арганы силер орус литература кичээлинде 5 дугаар класска өөренген силер. Сактып көрүңерем. (Антитеза). Бо номчаан эгевисте антитеза аргазы бар деп бодаар силер бе? Тып көрүңерем.

Мерген хемниң кышкы болгаш чайгы үеде, частыг болгаш кааң хүннерде кылдыныглары.

Мерген кыжын Мерген чайын
Кылын тереӊ хар дүвүнче чаштына бээр, ынчалза-даа удуп чытпас. Хар алды-биле чиӊге кара болу берген батпышаан, даштар кырынче үне халып,чайындылап чыдар. Кончуг изигде безин өӊ-баазын чечектер-биле каастаныпкан чыдар.

 

Мерген чаъс-чайыктыг хүннерде Кааӊ хүннерде
Хайнып-мөөреп, оруунга таварышкан ыяш болгаш хая-дашты болгаш пөш, дыттарны аӊдара-дүӊдере шава бээр. Дырылап чыдар, үнү чиӊге болгаш арыг апаар. Эӊ сыык черинге көвүктелип батпышаан чыдар болгаш ооӊ чүгле үнү өске – чиӊге болгаш арыг апаар.

— Бирги абзацты номчуптаалыңар. Ону лириктиг киирилде дээр бис. Лириктиг киирилдени силер 7 дугаар класска өөренир силер. Лириктиг киирилде дээрге чогаалдың болуушкуннарынга дорт хамаарылга чок авторнуң бодалдары болур.

— Чогаалда Мерген хемниң овур-хевирин тургускаш, уран-чечен аргаларын тып алдывыс. Манаа даянып алгаш, хемни чүге Мерген деп адаанын чугаалап көрүңерем. (+өреникчилерниң болгаш башкының түңнели).

— Тыва улус дүрген, чарт угаанныг кижини мерген угаанныг дээр. Тайылбыр словарьдан алгаш көөр болза, алтай болгаш моол дылдарда утказы дөмей болуп турар.

Алтай дылда – авааңгыр, кашпагай, шоваа

Моол дылда – чүве эндевес, часпас адыгжы.

Хемге хамаарыштыр алыр болза, дүрген болгаш шапкын агымныг боорга ынчаар адаан деп даап бодаашкын бар болуп турар.

Чогаадыкчы ажыл. (2 дугаар абзац ышкаш харылзаалыг чугаа тургузар).

Бо-ла болгай Мерген. (Улаштыр чогаадыр).

  • Ынчангаш бөгүн номчаанывыс Мерген деп эгени сайгарып көрдүвүс.
  • Чүнү билип алдыңар?
  • Силерге солун болду бе, уруглар?
  • Чүү силерге таарышты?

Бажыңга онаалга.1) “ Төрээн черим бойдузу” деп темага чогаадыг-чурумал бижиир.

2) Кандыг-бир хемни чуруур.

Похожие записи

Похожих записей нет

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Заполните поле
Заполните поле
Пожалуйста, введите корректный адрес email.
Вы должны согласиться с условиями для продолжения

Подписка на журнал Башкы

Популярные записи

Последние новости

Комментируемые

Меню