Ольга Дажы-Сереновна КЕНДИВАН, ТувГУ-нуң биология-химия факультединиң башкызы, доцент.
Тываның күрүне университединиң студентилери 2020 чылда аныяктарның бүгү-российжи төлевилелдериниң аразынга мөөрейге тиилээш, амгы уеде төлевилелдерин боттандырып эгелей берген. Төлевилелдер эртем удуртукчузу – химия эртемнериниң кандидады Ольга Даваа-Сереновна Кендиваннын дузазы-биле тургустунуп кылдынган.
- Шуйда ус-шеверлер мастерскаязы
Бай-Тайга бойдустан-на салым-чаяанныг ыраажылар, хөгжүмчүлер болгаш ус-шеверлер чурту. Оларның амгы салгалының ус-шевер чоруу улам сайзыраарынга, улуг салгалдарның узаныр-чазаныр арга-дуржулгазын аныяктарга дамчыдып бээринге база бир таарымчалыг байдал тыптып келген деп болур.
Тываның күрүне университединиң доозукчузу Адар Салчактың “Ус-шеверлер мастерскаязы” деп хууда төлевилели 2020 чылда Аныяктарның бүгү-российжи төлевилелдериниң аразынга мөөрейге тиилекчи болган.
“Ус-шеверлер мастерскаязы” төлевилелди Бай-Тайга кожууннуң Шуй суурга боттандырып турар. Ооң киржикчилери аныяктар ус-шевер узаныр-чазаныр чорукка бо мастерскаяга өөренип алгаш, бажың эт-севин болгаш өске-даа чүүлдерни боттары чараштыр болгаш эки шынарлыг кылдыр кылып, ону садып-саарып, хууда сайгарлыкчы ажыл-херээн ажыдып болур апаарлар.
Эт-сеп чазаарынга тааржыр ыяшты шилииринге, ону болбаазырадырынга, оон стол, сандай дээш өске-даа эт-сеп чазаарынга, оларны чараштап сиилбииринге ус-шеверлер мастерскаязынга оолдар, уругларны өөредир мастерлер база бар. Эт-септи тыва национал хевирлерге кылып үндүрүп турар Андрей Оолак, Орлан Хертек, Тоорук-оол Хомушку дээш өскелер-даа. Мастерскаяга өөрениксээн аныяктарның аразындан уран-шевер чазанылгага салым-чаяанныгларын шилип алыр. Аныяктарны чүгле чазанырынга эвес, эт-септи бүдүрериниң амгы үениң бедик технологияларын шиңгээдип алырынга база өөредир.
Ус-шеверлер мастерскаязынга бүдүрген эт-сеп аймааның делгелгезин база ажыдар. Хереглекчилер оларны көрүп, боттарынга таарышкан эт-септи чазап бээриниң чагыын мастерскаяга киирип болур апаар. Ачы-буян садыг-ярмаркаларынга мастерскаяның продукциязын делгеп садып, оон үнген акша-төгерик-биле хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге дузалааарын төлевилелдиң киржикчилери планнап турарлар.
Бай-Тайга кожууннуң Шуй суурга “Ус-шеверлер мастерскаязы” төлевилелди боттандырары дээрге-ле, аныяктарның ус-шевер чогаадыкчы чоруунуң сайзыраарынга деткимчени көргүзери, эт-сеп чазаарынга өөредири, хууда сайгарлыкчы херээн ажыдып алырынга дузалаары.
- Ус ажылдар школазы
Бай-Тал школазының өөреникчилеринге Тываның Күрүне университединиң студентилери езулуг байырлалды тургускан. Бай-Тайганың бичии суурундан школачылар ТывКУ-нуң “Көжүп чоруур ус ажылдар школазы” деп төлевилелиниң киржикчилери болган.
Бо чылдың чазын бойдус-география факультединиң 4-кү курузунуң студентизи Нарана Середар “Россияның аныяктары” федералдыг агентилелдиң грантызын (“Социал лифтилер сайзыралы” номинацияга) ойнап алган. Амгы үеде ол башкызы, эртем удуртукчузу, доцент, химия эртемнериниң кандидады Ольга Кендиван-биле төлевилелин боттандырып эгелээн.
Студентилер Бай-Талга ыяш-биле уран ажылдар кылырынга, керамика каастаарынга, саваң хайындырарынга, дой малгаш-биле скульптуралар кылырынга мастер-класстар эрттирген.
Төлевилелдиң кол киржикчилери республиканың ыраккы кожууннарының болгаш бичии арбан, сумуларының ажы-төлү болур ужурлуг. Мастер-класстар киржикчилеринге шупту ажыглаар материалды бээр: дой, будуктар, ыяш манзалар, саваң, эфирлиг маслолар.
Көжүп чоруур школаның херекселдери-биле өөреникчилер боттарының ажылдарын чогаадып кылганнар. Ылаңгыя 10-гу класстың өөреникчизи Маадыр Люндуптуң база 11-ги классчы Шеңне Сан-оолдуң чогаадыкчы сонуургалын көргүскен.
- Инклюзивтиг ус ажылдар студиязы
Амгы үеде кадыының байдалы кызыгаарлыг аныяк кижилерге реабилитация, ниитилелге социал ижигиишкин талазы-биле янзы-бүрү төлевилелдер боттанып турар. Ынчалза-даа олар колдуунда сагыш човаашкынның «объектилери» кылдыр боттарын боданыр, а херек кырында олар хөй-ниити амыдыралының идепкейлиг киржикчилери болур ужурлуг. Оон аңгыда инвалид уругларлыг ада-иелерниң кандыг-ла бир культурлуг хемчеглерге, хөй-ниити амыдыралынга киржир аргалары эвээш болуп турар. Төлевилел республиканың болгаш Кызыл хоорайның ийи чидиг социал айтырыы – кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерниң ниитилежилгези болгаш инклюзивтиг чогаадылга хемчеглериниң чедишпезинче кичээнгей салырынче угланган. Төлевилелдиң удуртукчузу Ооржак Алина база эртем удуртукчузу: химия эртемнериниң кандидады, ТывКУ-нуң доцентизи Ольга Даваа-Сереновна Кендиван.
Төлевилелдиң боттантырарынга Тываның күрүне университединиң башкылары: Полина Ондар, Лилия Оюн, студентилери; Кызыл хоорайның 10 дугаар школанын башкылары: Санчай Орлана Хулер-ооловна, Тава Аяна Сергеевна, Тюлюш Шеңне Викторовна; Дыннаары кошкак уругларның школа-интернадының башкылары: Монгул Аяна Хулер-ооловна, Кара-Сал Алдынай Кара-ооловна, Серен Чечена Николаевна, Монгуш Василиса Васильевна идепкейлиг киржип турар.
- Аныяктарның Инклюзивтиг чогаадылгазының фестивалы
Тываның күрүне университединиң студентилериниң «Аныяктарның инклюзивтиг чогаадылгазының фестивалы» деп төлевилели Аныяктарның бүгү-российжи төлевилелдериниң аразынга мөөрейге «Аныяктар ортузунда чогумчалыг эвес илерээшкиннерни болдурбазы болгаш националдар аразының кады ажылдажылгазы» деп номинацияга тиилээш, ону боттандырар грантыны чаалап алган.
Төлевилелдиң удуртукчузу Мортуй-оол Вилория Валерьевна база эртем удуртукчузу: х.э.к., ТывКУ-нуң доцентизи Ольга Даваа-Сереновна Кендиван.
Инклюзивтиг фестиваль дээрге кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерниң ниитилежилгези, оларны чогаадыкчы (уран чурулга, каасталга уран чүүлү) угланыышкынныг ниитилелдиң хемчеглеринче хаара тудуп, оларның хей-аъдын көдүрер чогаадылга хемчег болур. Кадыының байдалы кызыгаарлыг аныяк кижилерге реабилитация, ниитилелге социал ижигиишкин деп база тайылбырлап болур.
Амгы үеде кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерниң чаагай сагыш-хөөн алырынга болгаш аныяктар-биле аралажырынга бергелер тургустунуп турары-биле холбашкан социал айтырыг бар. Ынчангаш бо төлевилел кадыының байдалы-биле кызыгаарлыг аныяк кижилерге планнаттынганы-биле декабрь 8-те, чурукчуларның бүгү-делегей хүнүнде инклюзивтиг чогаадылга фестивалынга кады ажылдажылганың чаа хүрээлелин хевирлеп тургузарынче угланган. Аңаа кадыының байдалы кызыгаарлыг аныяктар делгелге-конкурска киржип тургаш, сагыш-сеткили көдүрлүр болгаш чаа чүүлдерге өөренир, дуржулга солчур, ажыл-херекчи, эп-найыралчы харылзааларны тургузар.
Төлевилелдиң кол сорулгазы: кадыының байдалы кызыгаарлыг уругларга болгаш аныяк кижилерге аныяктарның инклюзивтиг чогаадылгазының фестивалын таварыштыр инклюзивтиг хүрээлелди хөгжүдери болгаш деткиири.
Төлевилел талантылыг аныяктарга инклюзивтиг культурлуг хүрээлелди тургузар сорулгалыг. Фестивальга 14 хардан 30 хар чедир 100 киржикчини чыыры планнаттынган, кадыының байдалы кызыгаарлыг аныяктарга хөй-ниитиниң, эки-турачы организацияларның кичээнгейин хаара тудары көрдүнген. Төлевилелди чаңгыс хүнде эртер фестиваль-биле мастер-класстарга (уран чурулга, каасталга уран чүүлү) өөредилгелер таварыштыр боттандырар, фестивальдың ажыдыышкынында чогаадыкчы коллективтерниң концерти, инклюзивтиг чогаадылганың «Чурулга уран чүүлү: будук-биле чурулга, графика, фото-уран чүүл» болгаш «Каасталга уран чүүлү» деп номинацияларга делгелге-конкурс болур. Бир киржикчиден 10-дан көвей эвес ажылдарны киирер. Тиилекчилерни (1-ги, 2-ги, 3-кү черлер) фестивальдың хүндүлел дипломнары болгаш өртектиг белектери-биле шаңнаар. Фестивальдың түңнелинде шупту киржикчилер өөрүп четтириишкиннер база суй-белектер-биле шаңнадыр.
Бо төлевилелдиң аныяктарга чугулазын херечилээн фактылар мындыг: Россия Федерациязының Пенсия фондузунуң Тыва Республикада салбырының медээлери-биле 2018 чылдың январь 1-де байдал ёзугаар федералдыг даңзыда 22885 инвалидтер бар (ол дээрге республиканың чурттакчы чонунуң 7,2 хуузу).
Аныяктарның инклюзивтиг чогаадылгазының фестивалының боттанылгазы кадыының байдалы кызыгаарлыг талантылыг аныяктарга болгаш уругларга чаңгыс культурлуг шөлге ужуражыр, бот-бодунга аралажылганың байырлалын тургузар арганы бээр.
Тываның күрүне университединге фестивальдар төлевилелдерин (эртем болгаш чогаадылганың «Наша весна» фестиваль, национал культураларның «Евразия» фестивалы) боттандырарының чедиишкинниг дуржулгазы бар болгаш, бис инклюзивтиг чогаадылганы хаара туткаш, ажыл-чорудулгавысты калбартырын шиитпирлээн бис.
“Аныяктарның инклюзивтиг чогаадылгазының фестивалының” боттантырарынга Тываның күрүне университединиң башкылары, студентилери идепкейлиг киржип турар. Оларга уран-талантылыг студентилер –“Тос эртине” бөлгүмүнүң киржикчилери Сюзана Хомушку, Шеңне Монгуш болгаш химия кафедразының лаборантызы Полина Ондар хамааржыр.
