Василий Савырович САЛЧАК, чогаал шинчилекчизи.
Борис Баадаңович Чүдүк 1925 чылдың январь 7-де Тыва Арат Республиканың Барыын-Хемчик кожуунунуң (амгы үеде Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сумузунуң девискээринде) Калбак-Даш деп черге мал-чер ажыл-агыйлыг өг-бүлеге төрүттүнген. Бай-Талдың эге чада, Кызыл-Мажалыктың чеди чыл, Кызылдың №2 ортумак школазын, Кызылдың башкы институдун дооскан.
Мугур-Аксынга, Тээлиге башкылап, школа директорлап, районнуң улус өөредилге килдизин эргелекчилеп, совхоз директорлап, Бай-Тайга, Чөөн-Хемчикке кожуун даргалап, Тыва АССР-ниң Министрлер ЧөвУлелинге ажылдап, Бүгү-россияның төөгү болгаш культура тураскаалдарын камгалаар ниитилелдиң Тыва салбырының харыысалгалыг секретары болуп, 1990-1997 чылдарда ТДЛТЭШИ-ниң (амгы ТГТШИ-ниң) дыл болгаш словарьлар секторунга ажылдап чораан.
Ооң өөреникчизи Ким-оол Сарыг-Донгак башкызының даштыкы овур-хевири болгаш мөзү-бүдүжүнүң дугайында мынчаар сактып бижип турар: «Бисти школаның директору Чүдүк башкы уткуп алды. Ол ортумак дурт-сынныг, тырың мага-боттуг, шырайында хүлүмзүрүг чайнап чоруур, кончуг томаанныг, хып дээн аныяк эр болду».
Борис Баадаңовичиниң овур-хевири, чаңгыс черге ажылдап чораан база чаңгыс чер чурттуу кижи болгаш, шак-ла ынчаар сагыжымда артып калган. 1990 чылдарның ортан үезинде кады ажылдап турганывыс эртем-шинчилел институдунга бир-ле хүн чапсарлап, таапкылап үнүп келгеш, төрээн хемивис Улуг-Шуйнуң бажында черлер аттарының дугайында ол менден айтырып:
– Оңгулуг-Оюк, Узун-Кара-Суг, Оораш-Кара-Суг ынаар тарбаганныг черлер четкен сен бе, мээң анай-кара чажымдан-на өскен черим-не болгай – дей-дир.
– Оруктуг-Өзенден өрү көрбээн мен, башкы – дидим.
Ынчаарга Улуг-Шуйнуң оглу эвес, Шуй хемниң ортаакы агымының оглу ышкажыл сен – деп чемелей аарак, эгелээн чугаазының шуудавайн барганынга хомудаан-даа ышкаш кыжырып кагды…
Оон бээр 15 хире чыл эрткенде, бистиң институттуң эртем ажылдакчызы Б.Б. Монгуштуң 2008 чылда РКЭФ-тиң (РГНФ) грантызын ойнап алганы, тыва аңчылар дугайында материалдар чыып, август айда Бай-Тайганың аңчылары Н.К. Ооржак, Ч.М. Мөңге оларның айтып тайылбырлаан төөгүлерин, чугаа-соодун дыңнап, Улуг-Шуйнуң үнген бажы Шапшаал сыннарының те-чуңма турлаа болган бизеңнерин теп чедип, ол өгбевис чогаалчы, эртем ажылдакчызын сактып чугаалажып чордувус. Ынчалдыр Улуг-Шуйнуң оглу болдум…
Чүгле Тываның ном үндүрер черинге чырык көрген «Чиргилчин» (1981), «Үениң маңы» (1985), «Овуузуннуг Оюн-Билик» (1992), «Мөге-Демиртең» (1996) деп дөрт шүлүктер болгаш шүлүктээн тоолдар номнарының база «Эмнээр, домнаар аржааннарлыг, эртинелиг, эргим Тывам» (2007) деп Тываның аржааннарының дугайында чыып бижээн номнуң болгаш «Шуптувус күзээр бис», «Дуңмазының аалынга», «Тенек-Кара», «Шивилигниң хайыразы», «Шынап чараш Шындазын» деп бөлүк очерктер номунуң автору. Ол ышкаш Л. Воронкованың «Хар чаап турда» деп номун Борис Баадаңович тыва дулче очулдурган.
Ол «Кыска орус-тыва словарьның» (Кызыл, 1994), «Тыва дылдың тайылбырлыг словарының» (I-ги том, Новосибирск, 2003; II-ги том, Новосибирск, 2011) авторларының бирээзи. Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң бирги, дөрткү чыыштырының депутады чораан, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Хүндүлүг бижии-биле шаңнаткан.
Б.Б. Чюдюк 2001 чылдың январь 10-да мөчээн. Борис Баадаңовичиниң тыва чечен чогаалга болгаш эртемге киирген үлүг-хуузу келир салгалдарывыска ооң сеткилиниң кежии, буянының дому болуп артып калган.
