Начын Михайлович МОНГУШ, Тываның гуманитарлыг болгаш социал—экономиктиг шинчилелдер институдунуң дыл болгаш моол шинчилелдер секторунуң эртем ажылдакчызы.
Тыва Арат Республика тургустунуп, 1921 чылда баштайгы Үндезин Хоойлуну тургусканы болгаш оон ыңайгы чылдарда политиктиг болгаш социал-экономиктиг сайзырал тыва дылдың сѳс курлавырының улуг ѳскерлиишкиннерге таваржырынга улуг салдарлыг болган. Ооң-биле чергелештир, экономиктиг терминнер база улуг ѳскерлиишкиннер болгаш чаартылгаларга таваржып, орус дылдан чаа сѳстер үлегерлеттинип, дылдың бодунуң аргалары болгаш калька аргазы-биле чаа-чаа терминнер тывылган.
Маңаа хамаарыштыр дылдың лексиктиг тургузуунда болуушкуннар дугайында боттарының ажылдарынга улуг эртемденнер Александр Адольфович Пальмбах, Зоя Борандаевна Чадамба, Шулуу Чыргал-оолович Сат, Борис Исаакович Татаринцев, Яков Шанмакович Хертек, Доруг-оол Алдын-оолович Монгуш болгаш ѳскелер-даа бижип тургулаан.
1929 чылда Тываның Араттың Революстуг Намының VIII-ки улуг хуралынга тыва бижик тургузарының дугайында айтырыг кѳдүрттүнген. Хуралдың шиитпири ёзугаар Тыва Арат Республиканың Чазаа тыва бижикти чогаадып тургузарынга Совет Чазактан дуза дилээн. Ол дугайында тѳѳгү эртемнериниң доктору, Тываның улустуң чогаалчызы Монгуш Борахович Кенин-Лопсан «Эртем ажылдакчызы» деп илеткелинде мынчаар бижээн: «1930 чылда латынчыткен тыва бижиктиң тѳлевилелин Москвага белеткеп, чугаалажып турган үеде, бижик кѳѳр, чогаадыр комиссияның ажылдарынга Салчак Сотпаевич Лопсан кады ѳѳренип турган эштери Сат Бугажык, Даржаа Данзын-оол, Николай Товарищтай суглар-биле кады киржип турганнар. Ол-ла чылдың чайынында Москвадан 15 кижи составтыг эртем экспедициязы Тывага чаа бижиктиң тѳлевилелин эккелгеш, улуг ажылды кылган. Оларның аразында, сѳѳлүнде барып, ажыл-амыдыралын Тыва-биле холбаан Александр Адольфович Пальмбах, Хамид Мухамедзянович Сейфулин база бар. Салчак Лопсан база ол экспедицияга очулдурукчулап ажылдап турган. Бо эртем ажылынга дорту-биле киришкен, ооң база бир автору деп ону санап болур. Ынчангаш 1930 чылдан (21 харлыында-ла) эгелээш-ле, Салчак Сотпаевич Лопсанның амыдыралы, ажыл-чорудулгазы тыва бижик, чонну үжүк-бижикке ѳѳредириниң, ѳѳредилге номнарын белеткээриниң, тыва дылды, Тываның тѳѳгүзүн шинчилээриниң айтырыглары-биле быжыг холбаалыг. 1941 чылдың январь-февраль айларда ТАР-ның Чазааның айтыышкынын ёзугаар тыва бижикти латин үжүктен орус үжүкче шилчидер дугайында тускай эртем ажылын кылгаш, ССРЭ-ниң Эртемнер Академиязының Николай Яковлевич Марр аттыг институдунга май 12-де, Москваның Чѳѳн-чүк университединге май 19-та «Тыва бижиктиң чаартылгазының айтырыглары болгаш орус алфавитче шилчиириниң белеткели база тыва алфавиттиң болгаш тыва орфографияның дүрүмнериниң тѳлевилели» деп эртем илеткелин кылган» [С.С.Лопсан, 2019: 16].
Оон аңгыда, филология эртемнериниң доктору, академик Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей бодунуң «Эртемденге мѳгейиг» деп илеткелинде кииргени болза: «Тываны эң баштай шинчилеп эгелээн улустарга Василий Васильевич Радлов, Николай Федорович Катанов суглар хамааржыр. Боттарывыстың чонувустан, боттарывысты 1930 чылдардан шинчилеп эгелээн улустар бар. Ооң үндезин-дѳзүнде Салчак Сотпаевич Лопсан турар. Тываның тѳѳгүзүнүң алдын дептеринге ооң ады эң баштай кирер ужурлуг аттарның бирээзи деп санаар мен. Канчаар-даа кѳѳрге, Салчак Сотпаевич Лопсанны Тываның эң баштайгы эртем ажылдакчызы, эң баштайгы шинчилекчи деп санаар мен. Бодунуң үезинде бѳдүүн эвес салым-чаяанныг кижи-дир. Ол тыва дылдың алдын үндезининиң онзагай шурузу-дур» [С.С.Лопсан, 2019: 22].
Ынчалдыр-ла национал бижик чурттакчы чоннуң ажыл-амыдыралының бүгү адырларының дүрген сайзыраарының чепсээ апарган. А Тываның ССРЭ-ге каттышканы тыва чоннуң амыдыралында болгаш тѳѳгүзүнде дыка-ла чугула болуушкун болуп, кыска үе дургузунда социал-экономиктиг чаартылгаларны чорударының дугайында шиитпирлээр айтырыгларны тургузуп, тыва болгаш орус дылдың ниитилелде хүлээлгезин делгемчидери тодараттынып келген.
Ол үениң экономиктиг терминнериниң дугайында тѳѳгү эртемнериниң кандидады Марианна Мѳңге-Байыровна Харунова «Тыва Арат Республиканың документилеринде экономиктиг терминнер (1921-1944чч.)» деп ажылында кѳрген. Ук ажылда демдеглеп турары-биле алырга, Тыва Арат Республика үезиниң күрүне документилеринде экономиктиг терминнерниң хѳй кезии тыва дыл кырында. Оларның чижектерин дараазында слайдыда кѳрүп болур силер:
— деньги, денежные средства: Aksa mongyn — акша мөңгүн; Aksa xorengi — акша хөреңги;
— финансы: San-xoo — саң-хөө;
— ответственность: Ee xarъssalga — ээ харыссалга;
— задолженность: Ore-sire — өре-шире;
— кочевничество: Koskyn coruk — көшкүн чорук;
— листок: Xuudus — хуудус;
— служащие, государственные служащие: Alban xaakcъttar — албан-хаакчыттар;
— товары, товарная продукция: Paraan cyyly — параан чүүлү;
— оборудование, имущество: Xer-xerekselder — хер-херекселдер;
— сельское хозяйство: Kodee azъl-agъj — көдээ ажыл-агый;
— пушнина: Olyk — өлүк;
— сплав дров для отопления: Ottular ъjas saldadъrъ — оттулар ыйаш салдадыры;
— семьи: Og-pyleler — өг-пүлелер;
— налог: Yndyryg — үндүрүг;
— транспортировка товаров, извоз: Cin soorttylgezi — чиң сөөрттүлгези;
— пушнина и сырьё: Өlyk bolgas cig et — өлүк болгаш чиг эт;
— частное хозяйство: Xuu azьl-agьj — хуу ажыл-агый [Харунова, 2018: 176].
(слайд 5) Тыва филологияның шиитпирлээр чаа айтырыгларын болгаш ийи дыл билир болурун делгемчидер сорулга-биле, Тываның дыл, литература болгаш тѳѳгүнүң эртем-шинчилел институду бодунуң тургустунган үезинден бээр-ле (1945 ч.) кичээнгейни ийи дылдыг – орус-тыва (1953 ч., 1980 ч.), тыва-орус словарьлар (1955 ч., 1968 ч.), ниитилел-политиктиг терминнерниң орус-тыва словары (1979 ч.), «Лингвистика терминнериниң кыска орус-тыва словары» (2013 ч.) дээн ышкаш словарьларже угландырган.
Тыва дылдың сѳѳлгү бежен ажыг чыл дургузунда хѳгжүлдезинде бир онзагай чүүл – эртемниң, культураның, техниканың болгаш ажыл-агыйның янзы-бүрү адырларынга хамаарышкан терминнерниң тыптып келгени болгаш терминнер словарьларының чырыкче үнгүлээни болур. Ол словарьларга «Кѳдээ ажыл-агый терминнериниң орус-тыва словары» (1959), «География терминнериниң орус-тыва словары» (1959), «Кѳдээ ажыл-агый терминнериниң орус-тыва словары» (1987), «Математика терминнериниң орус-тыва словары» (1971), «Педагогика терминнериниң орус-тыва словары» (1974), «Физика терминнериниң орус-тыва словары» (1983), «Ниитилел-политиктиг терминнерниң орус-тыва словары» (1979), «Тыва-орус фразеология словары» (1975), «Орус-тыва фразеология словары» (1985) хамааржыр [Ш.Ч. Сат, К.Б. Март-оол, 2013: 7].
Ук словарьларда социал-экономиктиг терминнерге хамаарылгалыг каш-ла сѳс кирген-даа болза, оларның уткаларын дыка-ла ажытпайн турар.
Россияның чамдык түрк дылдыг чоннарын алгаш кѳѳрге, «Ниитилел-политиктиг болгаш социал-экономиктиг терминнерниң орус-алтай-англи словары» (2004 ч.), «Ниитилел-политиктиг терминнерниң орус-хакас словары» (2012 ч.), «Экономиктиг терминнерниң орус-якут кыска словары» (1998 ч.), «Экономиктиг терминнерниң орус-татар словары», «Экономиктиг терминнерниң орус-башкир словары» (2007 ч.) бар.
Боттуг амыдыралда тургустунуп турар байдалдар болгаш чурттакчы чоннуң «экономиктиг» билиглери бедип турарындан хүн-бүрүнүң ажыглал сѳстеринче экономиктиг терминнер дигии-биле кирип эгелээн. Ол болуушкуннар дылдың ниити лексиктиг тургузуунуң шынарынга салдарлыг болган. Ооң тайлымынга экономиктиг терминнерни шинчилээри аргажок чугула апарган.
А амгы үеде садыг-саарылга болгаш рынок харылзааларының сайзырааны-биле, хѳй-ле социал болгаш экономиктиг терминнер хүн-бүрүнүң ажыглалынче быжыы-биле кирип келген. Ындыг-даа бол, дараазында айтырыг ам-даа ажык болуп артпышаан: ук терминнерниң алыс утказын билип, ажыглалче шын киирип ап четтигип турар бис бе?
Чижек кылдыр алырга, чурттакчы чонга дыка чугула, ажыктыг «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Аныяк ѳг-бүлеге кыштаг», «Чемгерикчи инек», «Чаа сорук» дээн ышкаш губернатор тѳлевилелдериниң саавырлары оларны кылып чорудар киржикчилерниң чурттап турар девискээринде харылзажып турар дылын барымдаалап, тыва дыл кырынга база турары күзенчиг. Киржикчилер ук тѳлевилелдерниң саавырында «дорожная карта, субсидия, агропромышленный комплекс, уставной (складочный) капитал, финансовая операция, оффшорная зона, внутренний ресурс, социальный контракт, среднедушевой доход» дээн ышкаш терминнер болгаш билиишкиннерни эки билип алыр деп чугаалаары берге. Бир эвес тып алыры дыка-ла берге эвес «Орус-тыва словарь» тудуп алгаш, ол билиишкиннерни болгаш сѳс каттыжыышкыннарын очулдуруп, утказын билип алыр деп бодаар болза, мындыг: «дорожная карта» деп сѳс каттыжыышкынын тыппас, чүгле «дорога — орук», «дорожный — оруктуң» и «карта – (географическая) карта, чурук» деп илередип алыр. Ынчаар-ла ол сѳс каттыжыышкынының утказы ажыттынмайн артар. Чогуур эртем-билиглиг, бо талазы-биле сайгарып, билип турар кижилерге кѳргенивис сѳс каттыжыышкынын билип алыры ындыг-ла кончуг берге эвес, а бо дугайты шуут-ла билбес кижи канчаарыл? Дараазында сѳс каттыжыышкыны – «уставной (складочный) капитал». Кѳргенивис билиишкиннерни чогуур эртем-билиг чок кижи канчаар билип алырыл? Чижээ, шииттирип чораан хамаатының социалдыг эде тургустунуушкунунга эптиг байдалдар тургузар хүлээлгелиг, улуг ужур-дузалыг кылдынган «Чаа сорук» деп тѳлевилелдиң киржикчизинге саавыр бижээн саазынны тудускаш, таныжып алырын дагзыр болза, чүнү билип ап шыдаптарыл, чүнү билип ап шыдавайн баарыл? Мындыг хевирлиг социал тѳлевилелдер чоннуң амыдыралын экижидеринче кѳрдүнген болганда, оларга база шупту чүүлдер билдингир болур ужурлуг, чүге дизе ол ажылды кылып чорудар кижилер олар дээрзин утпас болзувусса эки. Билдингир болганда, оларның бир-ле чүүлдү билбейн баары, чедир угаавайн баргаш, шын эвес кылыптар таварылгалар чок болур. Бээр Россия Федерациязының 2020 чылдың апрель 10-да бадылааны 927-р дугаарлыг айтыышкын «Тыва Республиканың 2020-2024 чылдарда социал-экономиктиг хѳгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазының» сѳзүглелин база киирип болур.
Ол ышкаш, чоннуң саң-хѳѳ терминнерин долузу-биле билип алырының бергедээшкиннери банк шугумунуң документилеринде база турар, чижээ: ипотека, чээли алырда, сѳѳлгү үеде хѳйү-биле таваржып турар эвээш түңнүг чээли берип турар организацияларның керээлеринде база бар. Ол-ла терминнер болгаш билиишкиннер үстүнде тѳлевилелдерниң саавырларында хѳйү-биле кирип турар. Банкыдан чээли ап турар хамааты бодунуң хүлээлгелерин, банкының негелделерин эки билип алырынга, ажылдакчы биле ажыл берикчизиниң аразында чардынган керээде тодаргай эвес чүүлдер тургустунмазы-биле керээлерниң ийи – тыва болгаш орус дылда кылдынган турары күзенчиг. Херек апаар таварылгаларда ажыл-херектиң азы чээлиниң керээзин тыва дылда хевирин тутсуп болур.
Бир-тээ бистиң чурттап турар черивистиң чонунуң хѳй кезии тыва дылдыг болганда, ук терминнерниң очулгазы база тайылбыры турары эргежок чугула. Оон аңгыда, хѳй-ле суурларның чурттакчылары тыва дылда харылзажып турар дээрзин кичээнгейге алыр. Бо чүүлдүң бадыткалы кылдыр Институттуң Социология болгаш Дыл бѳлүктериниң кады чорутканы социологтуг шинчилел ажылын киирип болур. Ажылдың түңнелинде илерээни болза, шинчилел ажылынга киришкен хамаатыларның хѳй кезии (75%) ѳг-бүлезинде тыва дыл кырында чугаалажып турарлар. Оларга республиканың чамдык кожууннары – Чѳѳн-Хемчик (100%), Эрзин (97%), Барыын-Хемчик (95%) болгаш Улуг-Хем (95%) хамааржыр.
Түңнеп чугаалаарга, чурттакчы чоннуң саң-хѳѳ болгаш экономика талазы-биле билиглериниң эвээжи ѳг-бүлениң экономиказын тургузарынга улуг шаптараазын тургузуп турар. Экономиктиг делегей сѳстер болгаш терминнерден тургустунган болганда, оларның чүнү илередип турарын Тыва Республикада күрүне дылы кылдыр доктааткан ийи дылга турарын чедип алыр ужурлуг бис. Бо таварылгада тыва чоннуң орус дыл билбезиниң дугайында чугаа чорбайн турар, а социал-экономиктиг болгаш саң-хѳѳ айтырыгларынга хамаарышкан терминнерни шын билип алырының дугайында чугаа чоруп турарын онзалап демдеглээр апаар бис.
Француз философ, математик Рене Декарттың (1596-1650) чугаалааны болза: «Сѳстерниң уткаларын шын тодарадыңар, ынчан делегейни алгыш-кырыштың чартык кезиинден адырып алыр силер». Ындыг болган тѳлээде, амгы үеде ниитилел-политиктиг болгаш экономиктиг терминнерниң тускай орус-тыва, тыва-орус тайылбырлыг словарьларын чаартып, тургузары чугула. Ук словарьлар чурттакчы чоннуң саң-хѳѳ талазы-биле билиглериниң бедииринге деткимче болуп, дылдың экономика талазы-биле бергедээшкиннерин ажып эртериниң чепсээ апаар. Оон аңгыда, тыва дылдың албан-херек адырынга (бижик-херек эмгелелиниң) сайзыраарынга немелде идиг болур.
Ажыглаан литература:
Абакумова С.С., Лукина С.Л. Функционирование экономических терминов в письменном и устном дискурсе // Вестник ВГУ. Серия: лингвистика и межкультурная коммуникация. 2011. № 1. С. 166-170.
Борисова Ю.М. Русско-якутский перевод социально-экономической терминологической лексики [автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук]. – Якутск, 2013. 24 С.
Дабиев Д.Ф. О социально-экономическом развитии Тувинской Народной Республики // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2014. – № 9-3. – С. 109-113; URL: https://applied-research.ru/ru/article/view?id=5880 (дата обращения: 31.08.2020).
Монгуш Д.А. Тувинский язык и письменность. Избранные труды. Научное издание. – Кызыл. – ГУП РТ «Тываполиграф» 2009. – 248 С.
Русско-тувинский словарь. – М.: Рус.яз., 1980. – 664 с.
Харунова М. М.-Б. Экономические термины в документах Тувинской Народной Республики (1921–1944 гг.) [Электронный ресурс] // Новые исследования Тувы. 2018, № 2. URL: https://nit.tuva.asia/nit/article/view/775. DOI: 10.25178/nit.2018.2.9
Ш.Ч.Сат, К.Б.Март-оол. Лингвистика терминнериниң кыска орус-тыва словары. – Кызыл, 2013. – 192 с.
