Шончалай Дадар-ооловна ООРЖАК, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер инстидудунуң эртем ажылдакчызы
Леонид Борандаевич Чадамбаның тыва литературага кирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок санап четпес. Ооң дугайында Тываның Улустуң чогаалчылары А.А. Даржай «Шаңда чадырдан чаагай делгем орукче» үнген чогаалчы», М.Б. Кенин-Лопсан «Тыва чечен чогаалдың ак өөн өглешкен өгбе чогаалчыларның бирээзи» деп бедик үнелелдерни бергеннер [2]. Оон аңгыда, Л.Б. Чадамбаның ажыл-чорудулгазының дугайында тыва литература шинчилекчилери М.А. Хадаханэ «Наш старший друг» [3], З.Б. Чадамба «Төөгүге артар…» [4], «Чаагай чуртум алгап чордум» [5], Л.С. Мижит «Yезиниң ыраажызы» [1], Е.Т. Чамзырын чогаалчының 90 харлаанынга тураскааткан чүүлдерни бижээннер [6].
Л. Чадамбаның шүлүктер болгаш проза чогаалдарының чыындылары чеди ном кылдыр чырыкче үнгүлээн. Ынчалза-даа бо үеге чедир чогаалчының шүлүктерин, чечен чугааларын тодаргай сайгарган ажыл шуут чок деп болур. Ынчангаш бис бо ажылывыста Л. Чадамбаның чыынды чогаалдарының катап үндүрүлгези «Тоолчургу Тожу чуртум» деп аттыг номунда «Азас дугайында чугаалар» деп эгеде кирген чечен чугааларны кыска сайгарарын оралдажып көрээлиңер.
М. Кенин-Лопсанның чугаалааны-биле алырга, Леонид Чадамбаның чогаалдары кижиниң сеткил-сагыжын ала-чайгаар сергедип келир, изирниккен кижиге сериин салгын апаар, доңган кижиге чалгынныг чалбыыш апаар. Ылап-ла, чогаалчы бодунуң өскен төрээн чери – Тожунуң кайгамчык байлак үүжезин ажыдып, сонуургалды ала-чайгаар оттуруп келир. Автор Тожу чериниң магадап ханмас каас-чаражын, аң-меңиниң, балык-байлаңының элбээн, оларның аажы-чаңын, бойдустуң болуушкуннарын, аңчы, балыкчы кижиниң мергежилин, черлер аттарының тыптып келген төөгүзүн номчукчу кижиге таныштырар сорулгалыг солун чечен чугааларны бараалгаткан. «Тоолчургу Тожу чуртум» деп ном 2003 чылда чырыкче үнген. Ол үш кезектен тургустунган: бирги кезээнде проза чогаалдары, ийигизинде шүлүктер, үшкү кезээнде чогаалчының хууда фото-чуруктары кирген бооп турар. Номну ортумак болгаш үстүкү класс өөреникчилеринге база аныяктарга таарыштыр бижээн. Бис бо ажылывыста проза кезээнде «Азас дугайында чугаалар» деп эгеде кирип турар чамдык чечен чугааларның сюжеттиг шугумнарын сайгарар сорулганы салган бис.
Ук эгеде чеди кыска чечен чугаа кирген. Оларны темазының аайы-биле дараазында бөлүктерге чарган бис:
1) Тураскаалдыг черлер аттарының төөгүзү: «Тураскаалдыг чер»;
2) Онзагай болуушкуннар: «Содаа», «Хайыракан», «Оңгук», «Шораан»;
3) Кижилерниң мергежилдериниң дугайында: «Балыкчы», «Ивижилер»
1) Тураскаалдыг черлер аттарының төөгүзү деп бөлүкке: «Тураскаалдыг чер» деп чаңгыс чечен чугаазы кирип турар.
Бирги бөлүктүң сорулгазы – номчукчуну автор бир-ле дугаар Тожу, Азас деп черлер-биле таныштырары.
«Тураскаалдыг чер» деп кыска чечен чугаада Азас хөлдүң тывылганының дугайында төөгүнү болгаш ону долгандыр турар чурумалды автор ол черниң хоочун чурттакчызы Шаңгыр ирейниң овур-хевири дамчыштыр номчукчуга таныштырып турар. «Азас хөлдүң чогум ады – Тожу-Хөл. Шаг шаанда бо хөлдү долгандыр ивилиг улус чурттап чораан чүве-дир. Олар чадыр өглерге чурттап, оларын тос-биле болгаш аң кежи-биле шып ап, аңнап, айлап-бестеп, мыйырактап, кат, тоорук чыып амыдырап чораан дээр… Бир-ле катап ол черниң улузу көөрге, бо хөлге тош эштип турган чүве-дир. Ынчангаш ол тош деп аңның ады-биле адай берген чүве-дир. Тош дээрге шарыдан-даа улуг чаагай аңның ниити ады-дыр. Ол аңнарның эрин буур дээр, а кызын булан деп адап турар. Ол хөлдү эң баштай Тожу-Хөл деп адап чораан. Ынчаар адап чорза-чорза, чоорту Тожу-Хөл деп адаар апарган чүве-дир. Сөөлгү чылдардан бээр Азас деп адаар апарган. Азас дээрге тайгадан баткаш, ол хөлче кире аккан бир хемниң ады-дыр. Азас дээрге аза, ас, деп ийи сөстен тывылган. Шаг шаанда бо черниң чону ол хемни ак ас азалыг хем деп адап турган. Ынчаар аза-ас деп адап чорза-чорза, шуут-ла Азас кылдыр адай берген». Оон аңгыда, Азас хөл дугайында уругларның шинчилел ажылынче сонуургалын оттурар сорулгалыг немелде медээлерни берген. Чижээ, хөлдүң узуну — үжен километр, дооразы – он километр, эң терең чери – беш чүс метр чыгам; тос ортулуктуг – Улуг ортулук, Биче ортулук, Булуң ортулук, Кызыл-Хая ортулук дээш оон-даа өске аттарлыг. Азастың эртине-байлаа элбек: балыктарның, аңнарның, куштарның, каттарның, оът-сигенниң янзы-бүрү хевирлерин автор бедик көдүрлүүшкүннүг, чоргаарал-биле дамчыткан.
2) Онзагай болуушкуннар деп бөлүкке «Содаа», «Оңгук», «Шораан», «Хайыракан» деп чечен чугаалар хамааржыр. Бо бөлүктүң сорулгазы – бичии кижини долгандыр өртемчейниң хоойлу-дүрүмнери-биле таныштырары. Чечен чугааларның сюжединде кол чүүл – онзагай таварылга азы болуушкун. Идеязы – төрээн чериниң байлаан хумагалап, камгалаары.
«Содаа» деп чечен чугааның сюжединде маадырлар Азас хөлге элик биле шуруштуң амы-тын дээш изиг демиселиниң херечилери болур. Эликтиң амы-тынын хоочун балыкчы Иван Хүртен камгалап алыр. Ооң бир талакы будун араатан шуруш чүү-даа чок ууй дайнап каапкан болур. Оглу Чича эликти кээргеп, ону экирти эмнээш салыр деп түңнелди үндүрер.
Автор «Оңгук» деп чечен чугаада эжеш куштарның кээргенчиг салым-чолун, кижилерниң хайыра чок, кадыг-дошкун сеткилин хоочун аңчыларның чугаазы, овур-хевири дамчыштыр аныяк-өскенге, төтчеглекчилерге чагыг-сүме, өөредиг уткалыг киирген. Оңгук дээрге улуг чаагай, узун моюннуг, калчан баштыг, сарала чүзүннүг, балык тудуп чиир амыдыралдыг хөл кужу. Ол дуруяа куш дег кезээде чарылбас эштиг чоруур. Чечен чугааның сюжединде тайбың чораан ийи оңгуктуң бирээзин төтчеглекчилер адып каарга, эжин чидирген оңгуктуң овур-хевирин автор чидии-биле көргүскен: турлааның кырынга ыглаңнады эдип, кударады алгырган-кышкырган, эжиниң дүшкен черинге каш удаа согунналып баткаш, хөлүнүң суун чашкыланып, ооң кырынга алгырып-кускуннап дээскинген… Оңгук эжин кыйгырбышаан, дээрже согунналып үнгеш, бедип-бедип алгаш, каш удаа дыңзыдыр «ңгук!…ңгук!..» кылдыр кускуннаан соонда, хөл кырынче октаан даш дег, караңайнып бада берген…
Авторнуң «Шораан» деп чечен чугаазы бичии кижиниң делегей көрүүшкүнүн болгаш логиктиг боданыышкынын сайзырадыр ханы утка сиңген чогаал болур. Ук чечен чогаалдың сюжеттиг шугумунда кол маадыр бичии аңчы оол Шораан эр ивизин (эдерин) дилеп чорааш, оймак иштинге чидиг үскүлежиишкининиң херечизи болур: «Ийи кончуг улуг эдер үскүлежип, мыйыстарындан ылдыртынчып алгаш, содаалашкан. Бир бирээзин соңгаар-бурунгаар ыйыткан, черге чыпшыр баскан, шелишкен турган. Мыйыстары безин кыжырткайнып, сыйлып чаштап турган ышкаш». Бичии оол ийи эдерниң үскүлежиишкинин хүрешке деңнеп, бодунуң эдерин мөге дег деткип, күткүдүп турар. Түңнелинде, бирээзиниң тынын алыры-биле черлик эдерни ол боолаар, изиг демиселди шиидер.
3) Кижилерниң мергежилдериниң дугайында: «Балыкчы», «Ивижилер»
Ук бөлүкте кирген чечен чугааларның кол сорулгазы — Тожу черниң улузунуң мергежили-биле база бедик идеал сиңген күш-ажылдың кижилери-биле номчукчуну таныштырары.
«Балыкчы» деп чечен чугаада Кол Кара-оол деп хоочун балыкчы ирейниң овур-хевирин дамчыштыр автор балыкчы кижиниң мергежили-биле таныштырган: четкилер салыр, оларны хынаар, кезер, балыктарны дузаар. Балыкты дузаарын болгаш оон амданныг чемни кылырын көргүскени онза: «…иштин чарып, хан-чинин чуп каапкаш, доскаар иштиге чазай чада салгылааш, кырындан хоюг дусту чажып турган».
«Биче болганда, ашак белдиң иштин кончуг таптыг аштап чуггаш, улуг хырнынга баарын, ижин-шөйүндүлерин, чаан суп, кургулдайлааш, пажынга эккеп дүлүп алган».
Чечен чугааның сюжеттиг шугумунда араатан адыг балыкчының четкилерин үрегдеп, олча арттырбайн турар. Тожу черниң улузу адыгны тускай аттар-биле адаар деп чүвени чогаал иштинден эскерер бис: чааш-бора, үстүг докпак, чаагай чаг, ире. Л.Б. Чадамба чогаалдарында Тожунуң диалект аялгаларын хөйү-биле киирип турар. Ол болза, тус черниң чонунуң чугаазында онзагайларны уруглар хайгаарап, тыва дылының байлаан билиндиреринге чугула бооп турар.
«Ивижилер» — чечен чугааның сюжединде Хам-Сыра иви фермазында кадыг-бергеден кортпас эрес кижилерниң онзагай малды могаг-шылаг чокка өстүрүп, малдап турарының дугайында. Иви – Тожу черниң өзек малы. Ол мал дугайын тус черниң чурттакчылары эки билир, а өске чер улузу шоолуг билбес болур. Ынчангаш автор ивиге хамаарыштыр делгереңгей медээлерни чогаалда киирген: бирээде, иви малды өстүрери өске малга бодаарга, онзагай болгаш берге. Аңаа кажаа-хораа тутпас, сиген-силос белеткевес. Аң төрелдиг мал болгаш, тайга-сын аразынга тускай одар-белчиирге карак салбайн, ызыртыр кадарары негеттинер мал. Ийиде, апрель-май айларда төрүүр. Иви анайы төрүттүнген соонда, 30 минута болгаш, тура халып чоруй баар, а 2-3 хонгаш боду оъттай бээр. Yште, иви дүгүн түлеп турда, чеди айда чыыр; дөрте, ивиниң сүдүнүң үскүрү 16 %, бир хүнде 150-200 грамм чедир бээр; беште, ивиниң чиир оъду тускай: тайга-сындан үнер шулун, чаат, чаак; а чайын болза, тайга көгү, тайга чечээ; алдыда, иви малдың эъди кончуг чаагай, дылы чок дээн амданныг чем.
Ниитизи-биле Л. Чадамбаның чогаалдарында бойдус, күш-ажыл, чер-чурт темалары чырыттынган. Чогаалдарның сюжединде Л. Чадамба кандыг-ла бир демиселди киирип турар. Ол дээрге, бойдуста азы кижи биле бойдустуң аразында демисел азы үскүлежиишкин. Чижээлээрге, элик биле шуруштуң, ийи ивиниң аразында изиг демисел дээш оон-даа өске. Оон аңгыда, чогаалчы күш-ажылдың алгакчызы. Ол ажыл-иштиң онзагай үнезин көргүскен. Чогаалдарда кирип турар улуг, биче маадырларның овур-хевирлери күш-ажылдың кижилери кылдыр чуруттунган: иви ажаакчызы, балыкчы, аңчы, мал эмчизи.
Л.Б. Чадамба – төрээн чуртун, чонунуң маадырларын, бойдузунуң каас-чаражын патриотчу туружун илередип, кайгамчык чырык сеткил-биле алгап чораан чогаалчы болур.
Литература:
Мижит Л.С. Yезиниң ыраажызы // Шын. – № 28 (17516). – 2008. – март 20.
Тоолчургу Тожу чуртум. Тург. З.Б. Чадамба, Е.Л. Чадамба. – Кызыл., 2003.
Хадаханэ М.А. Наш старший друг // Тув. правда. – 1988. – 18 марта.
Чадамба З.Б. Төөгүге артар // Башкы. – № 2 (32). – 1998. – А. 91-93.
Чадамба З.Б. Чаагай чуртум алгап чордум // Шын. – № . – 2003. – март 18.
Чамзырын Е.Т. Леонид Борандаевич Чадамба // Летопись Тувы. Кызыл. – 2008. – с. 59-60.
Чүректиң ханызындан: Л.Б. Чадамба 60 харлаан // Улуг-Хем. – 1978. – № 39. – А. 265-266.
