Норбу Эрик Олегович, Тыва Республиканың өөредилге яамызының күрүнениң бюджеттиг албан чери «Национал школа хөгжүдер институт», директорнуң оралакчызы.
Аннотация: Ажылда тыва шии чогаалының хөгжүлдезиниң аңгы-аңгы үе-чадаларында сарыг шажынның кол билиишкиннериниң канчаар илереп турганын сайгарарын оралдашкан.
Кол сөстер болгаш билиишкиннер: тыва шии чогаалы, сарыг шажын, буддизм, шажынчы бодалдар, идеология.
Тыва улустуң сагыш-сеткил культуразында шии азы театр уран чүүлү 20 вектиң 20 чылдарында тыптып келген чаа хевир болур. Ооң тыптып келиринге сарыг шажынның чамдык езулалдары, а тодаргайлаарга, цам, шажынчы байырлалдар, ёзулалдар салдарны чедирген дээрзин театр болгаш шии чогаалының шинчилекчилери А.К. Калзан [1], К.Ч. Сагды [2], А.К. Кужугет [3], В.Ц. Найдакова [4] олар демдеглеп турар.
Театрның кол үндезин таваа драма чогаалдары болур, ол баштай тывылган болур ужурлуг. Ындыг болзажок, Тывага бижик чогааттынмаанда-ла, культурлуг революцияның салдары-биле театр драматургияны мурнай бодунуң базымнарын эгелей берген. Ол дээрге бот-тывынгыр аныяктарның ойнап эгелээни импровизастаан шиилер болур.
Тыва театр уран чүүлү болгаш шии чогаалы бодунуң сайзыралының эге бажында эрги тургузугга болгаш шажын-чүдүлгеге удур бодалдарны илередип, ол үениң идеологиязын дорт күүседип эгелээн. Чижээлээрге, П.П. Масловтуң «Конец Урянхая» деп номунда Тываның девискээринде бир хүрээ иштинге көргүскен шиини демдеглеп турар. Лама башкылар хүрээде ном номчуп, бүрээ-бүшкүр, коңгалар этсип олурар. Дааш үнген соонда, кызыл галстуктуг пионерлер кире халчып келгеш, ламаларның херекселдерин тарадыр октап кааптар. Ламалар дезип чоруй баар. Аревэчиниң революстуг чугаазы-биле шии доостур [5].
Баштайгы тыва шиилер колдуунда бай-дүжүметтерни, лама-хамнарны шүгүмчүлеп, кыжырып, чаа тургузугну, дең эргелиг чорукту суртаалдаарынче дорту-биле угланган. Ук байдал Тываның ынчангы политиктиг идеологиязы-биле тайылбырлаттынар.
Бижик чогааттынган соонда, бижимел литература-биле чергелештир шии жанры шапкын сайзырап эгелээн. «Кижизиг чем», «Колхозка саат кылырларны узуткаалыңар!», «Херээжен», «Чутту утпаалыңар» дээш оон-даа өске баштайгы шиилерде идеологияның үнү дыңзыы-биле дыңналып, чаңгыс талалап, а маадырларның иштики сагыш-сеткили, делегей көрүүшкүнү сула илереттинген бооп турарын А.К. Калзан чөптүг демдеглээн [1].
Шажынчы бодалдар, этика, салым-чол, назын, соңгу назын дээн чижектиг билиишкиннер, чоннуң философчу көрүштери ук шиилерниң тургузуунда барык-ла чок. Чүгле ламаның бир мөзүлеш овур-хевири чогаалдарның таарымча чок маадыры болуп, кочулаашкынның, сойгалаашкынның сылдаа болуп турар. Сарыг-оолдуң «Кижизиг чем» деп шиизинде Бадарчы лама, Токаның «Дөнгүр-оол» деп шиизинде Семис-Лама дээн хуу аттар база үстүнде бодалга бадыткал болур.
В. Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизинде сарыг шажынга хамаарылга үстүнде шиилерге деңнээрге, элээн чөптүг илерээн. Шииниң эгезинде-ле номчукчу азы көрүкчү сарыг шажын тыва улустуң амыдыралының чардынмас кезээ деп бодалды Сарыг-Ашактың дүжүнден эскерип каар. Хүрээ-хиит, салым-чол, соңгу назын дугайында чугаалар чоруп турза-даа, буддизмниң езулуг өндүр дүрүмнери сагыттынмайн, буддисчи бодалдар шииде ханы илереттинмейн турар. Бо байдал сарыг шажынның Тывага аңгы-аңгы деңнелдиг нептерээниниң бир бадыткалы бооп чадавас.
Тыва чон эгезинде хам чүдүлгелиг чорааш, сөөлзүредир сарыг шажынны хүлээп алган. Үндезин чүдүлге биле шажын бот-боттарының салдары-биле байлакшып, өскерлиишкиннерге таварышкан дээрзин эртемденнер М.В. Монгуш [6], Ч.К. Ламажаа демдеглеп турарлар [7]. «Хайыраан бот» деп шииде чончу философияны тайылбырлаарын оралдажып, езу-чаңчылды сагыырынче угландырып турар чаңгыс-ла маадыр Хам-оол болур. Ол соңгу назын, ужур-дүрүм, дугайында чугаалап, Караның изиг халыын күзелин чавырылдырарын кызытса-даа, ооң күжениишкини түңнел чок болур. Хам-оолдуң чугааларында бурунгу чончу угаадыглар болгаш сарыг шажынның хөөннери сырый холбаалыг дыңналып турар.
В. Көк-оолдуң ооң соонда бижээни «Самбажык» деп шиизинде тыва улустуң шажын дугайында билиглериниң кайы хире аңгы деңнелдиин Кызыңнай хүндүнүң сөстеринден номчуп болур. Кызыңнай бодун дываажаң оранынга баар мен деп санап турары совет үеде каттыранчыг дыңналып турганы чадапчок.
Чоорту тыва совет шии чогаалы шажын-чүдүлге сойгалаарын чавырылдырып, тулган эки биле экиниң аразында чөрүлдээзинче кичээнгейин угландыра берген. Үр үеде шажын дугайын ыыттавайн келгеш, 21 векте тыва чоннуң буддизмге хамаарылгазын тодарадыр оралдажыышкынны кылган.
Н. Сереноттуң «Дүлгээзинниң аспаанда» деп шиизинде 1992-2000 чылдарда Бурятияның Иволга дацанынга өөренип алган хуурак оолдуң Тывага чанып келгеш, чоннуң шажынга белен эвезинге, иштики делегейиниң хоозураанынга үскүлежиишкинин көргүскен. Мижит аалынга чанып кээрге, авазы оглунуң эккелген кадак, эрегезин авазы канчаар аайын тыппас. Кырган-авазы безин «мону шаанда дыңнаан мен» деп чугаалап олурар. Мижит эш-өөрүнге сарыг шажынның өөредиин тайылбырлаарга, олар ону хүлээп албас. Чижээлээрге, Мижит биле Оюнмааның чугаазындан тыва чоннуң чүс чыл бурунгаар узуткап каапканы шажын чүдүлгезиниң катап эглип келгениниң нарын, чөрүлдээлиг, шаптараазынын тода көргүскен.
Шииде тыва чоннуң хүрээ-хиитче катап кээп, номналгаларга олуруп, өөреигни дыңназа-даа, алыс ханы утканы билбейн, чүгле ужур эдертип чоруп турарын база чугулалаан.
Түңнеп чугаалаарга, тыва шии чогаалының баштайгы чогаалдарынга сарыг шажынның идеялары илеревейн, а чүгле лама кижиниң овур-хевири таарымча чок маадыр бооп турган болза, барык чүс чыл эрткенде, ол овур-хевир кол маадыр бооп эглип келир. Чонга энерел сеткилди, кээргээчел чорукту чугулалап тайылбырлап, хилинчек-човулаңдан адырлыр аргаларны айтып бээрин хуурак оол кызыдарга, чоннуң ону нарыны-биле хүлээп ап, кыдыра угаап-билип турары – чүс чыл бурунгаар шажын-чүдүлгени узуткап, хоруп каанының уржуктары бооп тыва драматургияда илерээн.
Литература
1. Калзан А. К. «Тувинская драматургия периода ТНР» // Ученые записки. Вып. IV. Кызыл: Тувинское книжное издательство. С. 120–136.
2. Сагды К.Ч. История возникновения тувинского театра. Кызыл, Тувкнигоиздат, 1973. 112 с.
3. Кужугет А.К. «Зрелищно-игровые элементы в культовых обрядах тувинцев». Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата искусствоведения. Москва, 1994.
4. Найдакова, В.Ц. Тувинский театр: учеб. пособие / В.Ц. Найдакова. — Улан-Удэ, 1999. — 159 с.
5. Урянхай. Тыва дептер. Том 5: Урянхайский край: От Урянхая к Танну-Туве (конец XIX – первая половина XX веков). М., 2007.
6. Монгуш М.В. «История буддизма в Туве (вторая половина VI —конец XX в.) Новосибирск: Наука, 2001.
7. Ламажаа Ч.К. «Геокультурные образы буддийского мира тувинцев: исторический контекст и современность».// Новые исследования Тувы, № 3, 2019.
