Методика

УРУГЛАР САДТАРЫНГА ТЫВА ДЫЛДЫ ӨӨРЕДИРИНИҢ АРГАЛАРЫ

3,045
folder_openМетодика
commentКомментариев нет

Борбак-оол Долаштайович СААЯ, Чадаананың 4 дугаарлыг школазының тыва дыл, чогаал башкызы.

 Чырык чер кырында чурттап чоруур чон бүрүзү келир үеде салгалдарынга төрээн дылын, ёзу-чаңчылдарын, уран чүүлүн, чер-чуртунуң, чонунуң онзагай шынарларын кадагалап арттырып каарын күзээр. Чүге дээрге өгбелеринин дылы, культуразы, чаңчылдары, төрээн чери, чону кандыг-даа язы-сөөк кижиниң бир дугаар үнелеп көөр ыдыктары болур. Ол бүгүнү төрээн дылын таварыштыр өөренип, көрүп, амыдыралынга ажыглаар.

Төрээн чериниң, чонунуң төлептиг салгалдары болзун дээр болза, чаш ажы-төлдү чажындан бодунуң ие дылынга чугаалап өөредири бирги сорулга болур. Дыл биле төөгү сырый холбаалыг. Тыва дылда «төрээн дылын уттур болза, төрел чондан хоорук апаар» деп шүлүк одуругларында ханы утка сиңген. Ынчангаш бодунуң төрээн дылын, өгбелериниң төөгүзүн, чаңчылдарын билир кылдыр, уруглар садтарынга чаштарны өөредири, амгы үениң кол негелдези болур.

Ниитилел хөгжүп сайзыраарга, делегейде чоннарның дылынга өскерилгелер хөйү-биле таваржып турар. Чамдык дылдарның сөс курлавырынче өске дылдардан чаа-чаа сөстер ажыглаттынып кирип турар, база ол ышкаш чамдык дылдардан хөй-хөй сөстер ажыглаар хулээлгезин чидирип, аас чугаадан үнүп турар. Амгы үеде эң дүвүренчиг чүүлдерниң бирээзи – дылдарның чидип турары болур. Ылаңгыя улуг күрүнелерниң иштинде кирип турар биче чоннарның болгаш республикаларның дылы улуг хоозуралда таваржып эгелээн. Кайы дыл ол күрүнеде күрүне дылы болуп турарыл, шупту чүүлдер эртем, политика, массалыг информация чепсектери, өөредилге талазы-биле адырлар ол дылга чагыртыр апаар. Ынчангаш Россиянын иштинде кирип турар республикаларда байдал нарыыдап эгелээн. Чамдык чоннарның аныяк өскени төрээн дылын билбес, өг-бүлелеринде безин орус дылда чугаалажып турар. ЮНЕСКО-нуң берип турар медээлери- биле алырга, Россияда элээн каш дылдар чиде бээринин айыылында келген. Дыл чидерге нация чидер.

Бистиң төрээн тыва дылывыс база дүвүренчиг байдалда келген. Шак мындыг байдалдарны ЮНЕСКО-нуң эксперттери сайгарып, өөренип көргениниң түңнелинде, тыва дылывыс чиде берип болурунуң айыылын тургузуп турар дылдар аразынче кире берген. Мооң мурнунда чылдарда элээди болгаш аныяктар хөй чон чыылган черлерге тывалажып турган болза, амгы үеде сыр дедир апарган. Бичии уруглар болгаш аныяктар аразында колдуу орус дылга харылзажып, чугаазынга орус сөстерни хөйү-биле ажыглап, тыва литературлуг дылдың нормаларын хажыдып эгелээн.

Ам каш чылдар эртсе, тыва дылывыс чидип, өлүг дыл апаарының айыылы тургустунуп олурар. Шак бо бүгүнү Тываның эртемденнери болгаш төрээн дылы дээш сагыш аарып чоруур кижилер дүвүрел-биле көрүп, сайгарып турар. Бо бүгүнү өөренип көргениниң туңнелинде, ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының Национал школа хөгжүдер институдунуң эртемден башкылары уруглар садтарынга ажыглаары-биле «Тыва дыл – уругларга» деп программаны ажылдап кылган турган. Амгы үеде республиканың уруглар албан-черлеринче программаның ажыглалче киирипкени, ажылды амыдыралга боттандырарынга чугула болуп турар.

Программаның кол сорулгазы, уругларга төрээн дылын, культуразын, улусчу чаңчылдарын садиктерге, школаларга болгаш өг-бүлезинге чажындан өөредип чаңчыктырары болур.

Уруглар садтарынга тыва дылды өөредип тургаш, кылыр ужурлуг чүүлдер.

1). Уругларның өг-бүлези болгаш ада-иелери-биле быжыг харылзааны тудуп, деңге ажылдаары.

2). Төрээн дыл кабинедин азы булуңун тургузары. Аңаа тыва өгнүң кезээн кылыры болгаш туруп болгу дег өгнүң эт-херекселдери, хөгжүм херекселдери, национал идик-хеп, уругларга тааржыр тыва ойнаарактар, эр, херээжен кижилерниң эдилелдери-биле кабинетти азы булуңну дерип кылып алыры чугула.

3). Башкының талазындан эрттирер кичээлиниң планын уругларга солун, чогаадыкчы тургузары.

4). Чугаа сайзырадыр кичээл үезинде, сула шимчээшкиннерге ажыглаар тыва улустуң аас чогаалының хевирлерин болгаш башкының бодунуң дилеп-тып, чогааткан материалдарын четчелээри.

5). Уругларның чугаазын сайзырадырда, тыва улустуң аас чогаалының болгаш тыва чечен чогаалдың жанрлары: тоолдар, үлегер домактар, тывызыктар, дүрген чугаалар, алгыш-йөрээлдер, шүлүктер, чечен чугааларны тода номчуп бээри, утказын чугааладыры, шээжиледири, тывызыктарны тыптырары, аянныг шын чугааладырын чедип алыры.

6). Тыва улустуң оюннарын ажыглап тургаш, чугаа сайзырадыры.

7). Улустуң ыры-шоору, сыгыт-хөөмейин, танцы-самын уругларга дыңнадыры, көргүзери, өөредири.

8). Башкының билииниң деңнелин чедип алыры.

Чугула өөредир, билиндирер чүүлдер – төрээн черим, төрел чонум, төрээн дылым. Чугаа сайзырадылгазының үезинде уруглар бир дугаарында төрээн чериниң, төрелдериниң, төрээн дылының дугайында билип, аңаа хамаарышкан сөстерниң утказын сайгарып, чугаазынга тода ажыглап, тыва литературлуг дылдың нормаларынга дүүштүр чугаалап өөренир ужурлуг.

Тывада чамдык черлер аттарын бичии-даа, ортумак-даа, улуг-даа назылыг кижилер бир янзы (литературлуг эвес) адап чаңчыгып калганы таарымча чок. Чижээ: Ак-Довурак – Акторак, Барыын-Хемчик – Барун-Хемчик, Чөөн-Хемчик – Дзун-Хемчик, Шагаан-Арыг – Шагонар, Өөк – Уюк, Балгазын –  Балгазик, Уургайлыг – Арголик, Чадаана – Чадан дээш оон-даа өске.

Үстүнде кылып турар чазыгларывысты уругларга бичиизинден тура шын ададып өөредири чугула. Чижээ: Мен Ак-Довурак хоорайда чурттап турар мен. Мээң төрээн кожуунум Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик. Бистиң суурувус ады Өөк.  Чайын Уургайлыг аржаанынга дыштандывыс.

Тыва дылда төрел-дөргүл илередир сөстер бар турда-ла, тываларның хөй кезии орус сөстерни ажыглап турары кымга-даа билдингир. Мама, папа, дядя, тётя, внук, внучка, дедушка, бабушка. Авай, ачай, кырган-авай, кырган-ачай, даай, күүй, чээн, оглум, уйнуум деп чингине тыва сөстеривис аас чугаага үнезин чидирип, ажыглалдан үнүп эгелээн. Бо бүгүнү өөредирде, сөстүң утказын тайылбырлап, чугаазынга үргүлчү ажыглаар кылдыр чедип алыр ужурлуг бис.

 Ук темага хамаарышкан кичээлди эрттирип тургаш, башкы уругларга шагдан тура тываларның ажы-төлүнүң ойнап чорааны сайзанак оюунун ажыглаары күзенчиг. Маңаа уруглар ойнап тургаш, болганчок төрел аттарны ажыглай бээр. Башкы уругларның чугаазын хайгаарап тургаш, ук сөстерни өөредирге солун дээштиг. Бо оюнда уруглар колдуу диалогту ажыглаарлар.

Тыва дылдың өске дылдардан онзагай ылгалып турары ө,ү,ң деп үннерин уругларга бичиизинден тура таныдып, ададып, чугаазынга ажыгладып өөредир.Ук чүүлге хамаарыштыр чугааны эгелээр мурнунда, амгы үеде үстүнде үннерге хамаарыштыр бистиң башкыларның болгаш өске-даа кижилерниң кылып турар чазыгларынга доктаап көрээлиңер.

Кандыг-бир хурал-суглаа, оюн-тоглаа, оон-даа өске хемчеглер эрттирерде, аңаа хамаарышкан чарлалдарда болгаш болур чериниң иштин дериир материалдарны компьютерге парлап үндүрүп тургаш, тыва ө,ү,ң деп үннерни  орус о,у,н деп үннер-биле кандыг-даа эдилге чокка бижикте ажыглап турарывыс болур.

Чижээ: Богун школага ада-ие хуралы болур. Бөгүн школага ада-ие хуралы болур; 5-ки класстын оореникчилери чыглыр. 5-ки класстың өөреникчилери чыглыр. Бичии болукте уруглар богун келбес. Бичии бөлукте уруглар бөгүн келбес.

Янзы-бүрү хемчеглерни эрттирип тургаш, дерилгезинге ажыглап турар сөзүглелдерде, үлегер домактарда азы кандыг-бир медээлерде чазыглар база хөй таваржып турар. Чижээ:

    Эштигде хоглуг,                Эштигде хөглүг,

    Эптигде куштуг.               Эптигде күштүг.

Чалгааның мурнунда – кочу,  Чалгааның мурнунда – кочу,
      Кежээниң мурнунда – хунду.                Кежээниң мурнунда – хүндү.

     Бо бүгү частырыгларны болдурбас дизе, башкының компьютерлиг технология-биле ажылдап билири кончуг чугула.

     Уругларга ук үннерни өөредип тургаш, адалгазынче хөй кичээнгейни салыр, үннерниң бижимел хевирин таныдып билиндирер, ө,ү,ң кирген үннерлиг сөстерни катаптадыр, чугаазынга ажыглаарын чедип алыр. Бажыңга онаалга кылдыр ындыг үннер кирген сөстерни ада-иези-биле чыып бижиир, чугаалаар кылдыр бээр.

   Уругнуң чугаазын сайзырадырда даяныр чүүлдер физминутка-чапсаржыгаштар болур. Тыва дыл кырынга физминутка-чапсаржыгаштарга аас чогаалының хевирлерин болгаш башкының бодунуң чогаадып бижип алган шүлүкчүгештерин ажыглаарга дээштиг.

Чижээ, ийиден алды хар чедир назылыг уруглар «Матпаадырны» аажок сонуургаар. Сула шимчээшкин үезинде уруглар холунуң салааларын улуг эргээнден эгелеп баспышаан:

 Матпаадыр паштанзын,

Бажы-Курлуг малдазын,

Ортаа-Мерген одун салзын,

Уваа-Шээжек уруктазын,

Бичии-Бөөвей бүүрек-баарак маназын.

Арбай-хоор, арбай-хоор,

Ававыска дузалажыыл! – дээш, тараа хоорган кижи өттүнүп, адыжының оюун булгап чоруй, чуп-чудурук, кып-кыры, өп-өжүн, чап-чарын, тас колдук – дээш, шимчээшкиннерин таарыштыр тургузуп алыр.

Ам бодумнуң бижээним шүлүктээн мергежилгелерден киирип көрейн. Уруглар чуруттунуп, бижиттинип турган үезинде холдары шылай бээр.

Бирээ, ийи, үш,

Бистиң ийи холдарывыс,

Бижиттингеш, турупту.

Бичии-даа бол, дыштанзын.

Бирээ, ийи, үш,

Бичии-даа бол, дыштанзын.

Кудумчуга агаарлаашкын үезинде уругларны бойдус-биле таныштырып тургаш, сула шимчээшкинни чорудуп болур.

Часкы хүннүң магалыын.

Чанып келген куштар

Чалгыннарын хергеш,

Самнап, ойнап турлар.

Бирээ, ийи, үш,

Бистер база өттүнээл!

Тыва улустуң аас чогаалының хевирлери: тоолдар, тывызыктар, үлегер домактар, дүрген чугаалар. Улустуң аас чогаалы уругларның дыл-домаан, чугаазын сайзырадырындан аңгыда, чүвени сактып алырынга, чогаадыкчы салым-чаяанын оттурарынга ужур-дузалыг. Уруглар тоолдарны дыңнаар болгаш боттары ыдып өөренир, үлегер домактарны сактып алыр, ооң кижизидикчи утказын амыдыралынга ажыглаар, тывызыктарны угаан сайзырадырынга хереглээр.

Кандыг тоолдарны сүмелеп болурул. Кижилер дугайында: «Аргалыкты биле Күжүлүктү», «Боралдай ашак», «Муң кара хойлуг Бумбаадай», «Ак-Сагыш, Кара-Сагыш», «Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мерген», «Балыкчы Багай-оол», «Арзылаң-Мерген», «Ашак болгаш Эзир», «Харам-Хаан», «Кудурукпай-оол», «Хадың-кыс», «Балдыр-Бээжек», «Өскүс-оол» дээш оон-даа өске тоолдарны киирип болур. Дириг амытаннар дугайында тоолдар: «Чыраа кулун», «Аштаан бөру биле Сергежигеш», «Мегечи дилги», «Кушкаш биле Дилги», «Инек-Сокпа», «Күскениң шинчилели», «Буур биле Дажырган», «Кара-куш биле Бос деп өдүрек», «Теве», «Моортай», «Арганың Ак коданы».

Ук тоолдарны өөредип, номчуп берип тургаш, билдинмес сөстер болгаш билиишкиннерни тайылбырлаар.

Паарыылтуткууш.

Инчеекчаш анай-хураган суп алыр кидистен кылган тускай барба.
      Тажы хаан кижи оглу.

Кокай бөрүнү ойзу адааны.

Мечи чыл– амытаннар аттарындан тургустунган 12 чылдың бирээзи.

Эвирээн– ирээн.

Байбын– ламаларның хүрүмнээрде далгандан тудуп каар кижи хевири.

Шагдан тура тыва кижилер оюн-тоглаага ынак чон чораан. Ооң салдары-биле ажы-төлүнге амгы үеде элээн хөй оюннар кадагалаттынып арткан. Бичии-даа, улуг-даа назылыг кижилер ойнап турар.

 Оюннар уруглар садтарынга бичии чаштарның төрээн тыва дылын, чугаазын сайзырадырынга канчаар-даа улуг ажык-дузалыг. Тыва чоннуң оюннарында уругларның чугаа-домаан сайзырадырынга диалогтар кирип турары-биле онзагай. Чижээ: «Алагаштай» деп оюн. Оюнну ойнаарда айтыржып, харыылаар.

— Бо чүңүл?

— Аъдым өртээр өртең төжүм-дүр.

— Бо чүңүл?

— Тон даараан кыстарым-дыр.

— Кожактыг бызааларым-дыр…

«Аскак-кадай».Бо оюнну ойнаарда уруглар ийи үстүп алыр: бир талазынга хөй уругларлыг ие – Аскак-кадай; өске талазынга – Согур аза. «Согур аза келди-ле» деп уругларны Аскак-кадай сагындырар, демгилери «И-ии» деп алгыржыпкаш, иезиниң соонга туруптар. Ооң соонда Аскак- кадай биле Согур азаның аразынга чугаа эгелээр;

Согур аза;

— Даңза барды, уруум – дээш, уругларның мурнундаазынга ыргак ыяш сунар.

Уруг тургаш:

— Бис аза таакпызы тыртпас бис, ававыс таакпызын тыртар бис – дээш, ыяшты ырадыр октаптар.

Согур аза:

— Карак-кулак чок кижи мен, орук-ойбаам даарадып алыйн, уругларың бирээзин берем.

Уруглар:

— Мен барбас мен – дижип, иезин долгандыр халышкаш алдырбастар.

Чаа көргенивис оюннардан өске дараазында оюннарны база ойнадып, өөредип болур. «Сайзанак», «Шайлалга», Салаалар-биле оюннар: «Чадыр» «Чылгычылар», «Алдын орду». «Чинчи чажырары», «Өң-чүзүн», «Ужар-ушпас», «Бодалгалажыр». «Кажык», «Матпаадыр».

 Уругларның назы-харынга дүүштүр бижиттинген чогаалдарны өөредип тургаш, бир дугаарында уруг төрээн чериниң чурумалын, бойдузун, каас-чаражын билип алыр. Чогаалдарда кирген янзы-бүрү бичии овур-хевирлерниң аажы-чаңнары, амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи-биле таныжар. Оон аңгыда дириг амытаннар болгаш бойдус темазынга бижиттинген болза, ол бүгүнү камнаарын, хумагалаарын өөредири чугула. Өске-даа өөредип турар темаларга кижизидикчи ажылды күштелдирери болур. Эң кол чүүл, уругларга чогаалдарны номчуп бээри, утказын билиндирери. Боттарынга утказын эдерти чугааладыры, чогаалга хамаарышкан айтырыгларны шын долу харыылап билири.

Шүлүк чогаалынга өөредирде, башкы шүлүктү аянныг номчуп бээрин, утказын билиндирерин, уругларга шээжиледирин чедип алыр.

Амгы үеде бир дүвүренчиг айтырыгларның бирээзи, тыва уруглар садтарында ажыглап турар чангыс-ла «Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному» деп номнуң эргижирээни. Ук номнуң бодун болгаш иштинде өөредир чогаалдарның чамдыызын чаартып кылырын үе негеп келген.

Бодумнуң таламдан дараазында чогаалдарны киирерин сүмелээр-дир мен. О.Сувакпит «Аартыктаткан Сайлыкмаа», С.Сарыг-оол «Кежээкей Хөөрүкпей», Е.Бады-Мөңге «Каскан картощкам», М.Эргеп «Чартык арбай», К.Аракчаа «Кара-Ашактың кускуну», Е.Бады-Мөңге «Бызаалар кадарышканым», Ч.Чүлдүм «Теве», С.Сарыг-оол «Кыжын», О.Сувакпит «Хуулгаазын кажыктарым», Н.Ооржак «Тевекчилер», С.Молдурга «Амытаннар чылы», С.Сарыг-оол «Дагаа чылдыг мен», Ч.Чүлдүм «Кырган-ававыс аптаразы».

Уругларның төрээн дылын өөредип тургаш, уругнуң хүн бүрүде чугаазынче кичээнгейни салып, чугаазын сайзырадып, өөредири чугула. Манаа өг-бүле болгаш ада-ие-биле сырый холбаалыг, демнежип ажылдаар.

Уругларга билигни шиңгээдип алырынга дуза кылдыр тыва дыл, чогаал кабинедин, булуңун тургузары болур. Аңаа немей тыва өгнүң кезээн дерип тургузуп, ооң эдилелдерин, тыва хөгжүм херекселдерин, тыва оюннарга ажыглаар ойнаарактарны, карак-биле көрүп, хол-биле тудуп турар кылдыр ажыглаар.

Уругларның чугаазын сайзырадырда, тыва улустуң аас чогаалының хевирлерин, тыва литератураның янзы-бүрү жанрларын, оюннарны, тыва ыры-шоорну ажылга ажыглаары чугула.

Төрээн дыл, чогаал башкызы орус болгаш тыва дылдарны кончуг эки билир, чугаа культуразын сагып, уругларның хар-назынынга дүүштүр эрттирген кичээлдери чогаадыкчы болур ужурлуг.

Литература

1.Тыва дыл болгаш чугаа культуразы. – Кызыл,1993.

2. О.Ө. Сувакпит, Б.М. Монгуш, Ч.К. Кара-Күске. Тыва уруглар садынга номчулга ному. – Кызыл, 2001.

3. А.Б. Донгак. Уругларга адаары берге үннерни өөредири. – Кызыл, 2000.

4. Б.Л. Ондар, Н.С. Конгар. Төрээн чугаа. – Кызыл,1994.  

5. Алдын кушкаш: уругларга тоолдар. – Кызыл, 1984.

Похожие записи

Похожих записей нет

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Заполните поле
Заполните поле
Пожалуйста, введите корректный адрес email.
Вы должны согласиться с условиями для продолжения

Подписка на журнал Башкы

Популярные записи

Последние новости

Комментируемые

Меню