Шончалай Александровна МААТЫ-ООЛ, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы
В.Серен-оолдуң (1942-1994) ады тыва уран чүүлдүң төөгүзүнүң арыннарындан балалбас. Ооң ажыл-чорудулгазы чүгле чечен чогаалда эвес, а тыва уран чүүлде көскү черни ээлеп арткан. Ол актер, шүлүкчү, шиичи, прозачы, очулдурукчу, журналист, сценарист. ССРЭ-ниң Чогаалчылар (1982), Журналистер (1976), Театр ажылдакчыларының (1978) эвилелдериниң кежигүнү. Тыва Республиканың Культура яамызының С.Сарыг-оол аттыг шаңналының лауреады (1998). Тываның алдарлыг чогаалчызы (1992). Владимир Серен-оолдуң ажыл-чорудулгазынга хамаарышкан чүүлдерни чечен чогаал шинчилекчилери А.Калзан, З.Самдан, Л.Мижит, У.Донгак, С.Комбу, Тываның Улустуң чогаалчылары Ч.Куулар, А.Даржай, Н.Куулар болгаш өскелер-даа бижээн.
В.С. Серен-оол чонунга «Сыгыт» (1973), «Солаңгы» (1977), «Өгже чалалга»(1985), «Белдир» (1993)деп шүлүк, «Хээлиг истер» (1989) деп проза чыындыларынболгаш «Каң-кыс» (1992, 2012) деп тоожу-тоолунуң номун бараалгаткан. Оон аңгыда орус дылче очулдурттунган шүлүктериниң «Монолог солнца» (1979), «Почерк любви» (1988) деп номнарын үндүрген. Чогаалчы чырык өртемчейден чарлып чорутканының соонда, ооң шилиттинген шүлүктериниң («Өскен өөмден – өртемчейже» (2002), шиилериниң («Сөөскеннер чечектелип турда» (1995), «Сагыызынныг чанчык» (2007) деп номнарын Тываның Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери чырыкче үндүрген.Ниитизи-биле 11 номнуң автору.
Чогаалчының «Оруктар, оруктар…», «Сө скеннер чечектелип турда», «Дойлаашкын», «Дарыймаа», «Күдер аңчы», «Хөөннер», «Эне-Сай Мерген» деп шиилери тыва театрның сценазынга (1970-1990) чылдарда салдынган. Автор бодунуң «Иелерниң шииткели» деп шүлүглелин, «Каң-кыс» деп тоожу-тоолун болгаш делегей классиказының чамдык чогаалдарын тыва дылче очулдургаш шиижиткен. Оларны тыва театр чонга бараалгаткан.
Уран чогаалдың делегейинде В.Серен-оолдуң туружун, үезин, деңзигүүрүн А.Калзанның эрткен вектиң чеденги чылдарының эгезинден соңгаар чаа поэтиктиг талантылар (А. Даржай, В. Серен-оол, К. Черлиг-оол, М. Доржу) депшип үнүп келгениниң, ол ышкаш шии жанрынга идекпей күштелип, аныяк драматургтар (В.Серен-оол, К.Чаш-оол, К.Сапык-оол) илереп келгенин демдеглээн чүүлдери тодарадып турар [3]. В.Серен-оол – тыва чогаалчыларның үшкү салгалының төлээзи.
В.Серен-оолдуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы А.Калзанның кичээнгейин хаара туткан. Сураглыг критик 1980 чылда чырыкче үнген «Амыдырал болгаш литература» деп номунда мынчаар бижээн: «Ук шии (В.Серен-оолдуң «Оруктар, оруктар…» деп шиизи) театрның сценазынга үнген болгаш көрүкчүлерниң угаан-бодалынга бодунуң изин арттырган. Кол маадырның – инженержи идеядан чалгынналган орук мастери Херелдиң овур-хевири улустуң сагыжынга чоок болурундан аңгыда тыва шии чогаалында чаазы-биле онзаланып турар. Черле ынчаш тыва амыдыралдың мооң мурнунда литератураже кирбээн чаа булуңун көргүскеш, «Оруктар, оруктар» деп шии хире-чергези-биле чаартыкчы рольду ойнаан» [2].
В.Серен-оолдуң «Оруктар, оруктар…» деп шиизи чаа темаларны ажытканы-биле чаартыкчы болганындан аңгыда, бис бодаарывыска, чогаалдың идеязын ажыдарынга кииргенихерээжен овур-хевирлерниң чижээн боттуг амыдыралдан алганы-биле онзаланып турар. Ынчангаш бо чүүлде В.Серен-оолдуң «Оруктар, оруктар…» деп шиизинде херээжен овур-хевирлерни сайгардывыс. Чечен чогаал шинчилекчилери В.Е. Хализевтиң, Л.И. Тимофеевтиң болгаш А.К. Калзанның овур-хевир дугайында чүүлдеринге даяндывыс.
В. Хализевтиң «Литература теориязында» овур-хевирлер дээрге тодаргай бодалдар болур, азы чаңгыс чижек чүүлдерни (болуушкуннарны, барымдааларны) кижиниң медерелиниң шиңгээдип алганы хевир-дүрзүзүнүң чуруу болур. Олар боттуг чүүлдүң катаптаттынмас тускайлаң демдектеринге доктаавайн, ниити шынарларын демдеглээн туугай билиишкиннерге удурланышкак. Өскээр чугаалаарга, овур-хевирлерни «делегейни медерелдиң уран-чечен шиңгээдип алырының» болгаш «билиг-логиканың»депхевирлерге чарып турарын бижээн [8]. Л. Тимофеевтии-биле, овур-хевир дээрге – кижиниң чуртталгазын чогаадыгның дузазы-биле чуруп көргүскен база ол ышкаш ниитилештирген, чуртталганың эстетиктиг ужур-уткалыг чуруу болур [7].
Ынчаарга, В. Серен-оолдуң «Оруктар, оруктар…» деп шиизиниң идейлиг утказын тайылбырлаары-биле херээжен овур-хевирлерни сайгардывыс. Тыва чечен чогаалда А. Калзанның бижип турары-биле, маадырларның овур-хевири, аажы-чаңы сюжеттиң шимчээшкини-биле ханы холбашкан турар ужурлуг. Сураглыг критик ол бодалын В.Серен-оолдуң «Оруктар, оруктар…» деп шиизин чижеглеп бадыткаан: «Серен-оол бир эвес сюжеттиң өөскүлдезин персонажтарның кижи хуузунда бүдүжү-биле эчизинге чедир бүзүренчиг кылдыр холбаштырып шыдаан болза, ооң шиизиниң идеязы амгызындан хамаанчок эстетиктиг күштүг болур турган. …Бир эвес Саараның күзелиниң ашааның күзелинге чөрүшкек чоруу аныяк өг-бүлениң бустурунга чедирген дээрзи билдингир болза, чүге ол уруг өске кижи-биле салым-чолун каттыштырар деп шиитпирни ыяап-ла Херелдиң амы-тын аразынга чыткан үезинде кылганы аайы тывылбас… Шииниң сюжединиң үстүнде эргилиишкини маадырның ишти-хөңнү-биле тайылбырлаттынмаан. Чүге дээрге мораль талазы-биле бо хире харыысалгалыг базымны кылып шыдаар чаң, сеткил Саарада бар деп чүве билдинер ужурлуг турган. Шииде таптыг-ла ол чүүл чедишпес» [2].
Бөгүн ук шииге, ооң кол маадырлары Саара биле Херелдиң аразында харылзаага хамаарыштыр хүндүлүг критиктиң үстүнде шүгүмчүлели-биле чөпшээрежири арай берге. Шииниң деңнели бедик. Хамыктың ужуру болза, А.Калзан «Оруктар, оруктар…» деп шииге хамаарыштыр шүгүмчүлелдиг чүүлүн 1980 чылда үнген «Амыдырал болгаш литература» деп номунда парлаткан. А шииниң сөзүглели – авторнуң шиилериниң 1995 чылда үнген «Сөөскеннер чечектелип турда» деп чыындызында. Ынчап кээрге, автор сураглыг критиктиң шүгүмчүлелин өөренип көргеш, шииниң сөзүглелинге өскерилгелер киирген-дир деп билдинер. Шииниң 1976 чылдагы сөзүглели-биле (Тываның ТГТШИ-ниң Эртем архивинде шыгжаттынган) 1995 чылда номга үнген хевирин шүүштүрүп, шинчилеп көргеш, шынап-ла, оларның аразында ылгал барын эскерип болур.
Шииниң баштайгы көргүзүүнде болуушкуннар ол ийи сөзүглелде тус-тузунда канчаар бижиттингенин деңнеп көрээлиңер. 1976 чылдың сөзүглелинде Херелдиң бажыңының чоогунда сесерликчигеште коляскада чаш төлдүң кыпсынчыг ыызын Долаана эртип чыда дыңнап кааш, чанынга кээп, ону аргалап турар. Чаш төлдүң иези – Саара, элээн болганда, Наксыл-биле аъш-чем садып алган келир [9]. 1995 чылда номга парлаан хевиринде ол-ла көргүзуг мынчаар өскерли берген: Херелдиң бажыңының чоогунда коляскада чаш төл удуп чыдар, Долаана ооң чанынга чеде бергеш, чаптап көрүп турда, Саара бажыңындан шаажаң аяк тудуп алган үнүп келир.
Бо кыска көргүзүг ийиги, 1995 чылдың сөзүглелинде боттуг амыдыралга, шынга чоок кылдыр тургустунган. Мындыг хевирлиг немелделер, казылгалардан шииниң уран-чечен утка-шынарының экижээни илдең. Амгы үениң номчукчузу ол дугайын билбейн, А.Калзанны ук шиини чөптүг эвес шүгүмчүлээн-дир деп соора билип ап болур айыыл бар. Оон аңгыда, сураглыг критик шүгүмчүлелин (шии парлаттынмаанда чырыкче үнген) шиини сценага көргени-билебижээн болганда, режиссернуң ажылының киржилгезин база барымдаалап көргени чугаажок. Ынчангаш бо тайылбырны маңаа киирбес аргажок.
«Оруктар, оруктар…» деп ийи кезектиг драмада кол чөрүлдээ – күрүне өнчүзүнүң самчыгдаашкынынга удур демисел. Авторнуң шиини таварыштыр ажыдар дээн бодалы: эрге-дужаал тутканнарның чиижең чоруу чурттуң шапкын сайзыраарынга моондакты тургузуп турар.
Шииде кол чөрүлдээни кысказы-биле тайылбырлаарга мындыг. Орук мастери Херел хемнерни кежилдир улуг чарыгдал чок, быжыг көвүрүглер кылыр сорулгалыг. Орук участогунуң начальниги Василий Түлүшович биле орук мастери Наксыл ооң ол шиитпиринге удур сүлчээлиг. Оларның күзели – күрүнениң өнчүзүн – орук тудуунга ажыглаар материалдарны болгаш акша-хөреңгини боттарынче шингээдип алыры (оларның оор херектерин Херел туткан). Наксылдың чугаалап турары-биле, үүрмек септелгелер, бичии көвүрүглерниң ажылы чиик, акшаландырыышкыны эки. Үер-халаптың бичии көвүрүглерни үреп кааптары – оларның буруузу эвес. А ону катап кылыры – амыдыралдың негелдези.
Шиини номчуп ора, бирги көргүзүгден-не Саараның өөнүң ээзи Херелге соок хамаарылгазын эскерип болур. Өске бот эр кижиге, сөөлүнде кады олуржуп ап, чурттай бээри Наксылга Саара өөнүң ээзиниң дугайында бодалын ажыы-биле чугаалап турар: «…Кадайымга дузалажыйн дээр сагыжы кайда боор. Ужу-бажы тывылбас, адыр-бидир шыйыгларын шыйып, ном-дептер ажардан өске чүзү боор. Амыдыралын уткан, ал-сагыжында-ла көвүрүг-ле, көвүрүг. Кижилер ышкаш бо кижиге чангыс духи-даа садып эккелгенин сагынмас-тыр мен… Херелди азырап хилинчектенириниң орнунга эрте дээре чарлып алганы дыш ыйнаан» [6]. Саараның Херелге хамаарыштыр багай чүүлдер чугаалап турарынга шииниң эгезинден тура, сөөлүнге чедир катап-катап таваржыр бис. Ол ышкаш Херелди чаңгыс эвес удаа кончуп, айтып, дужаап, нүгүлдеп турары, аңаа тоомча чогу, сагыш човавазы – ооң өөнүң ээзинге хүндүткел чогун, ынак эвезин көргүзүп турар. Көрүкчү (номчукчу) Саараның сагыш-сеткилин ооң чугаа-домаандан билип алыр. Ынчангаш өг-бүлениң бусту бээри – аңаа согуг болбас.
Херел биле Саараның чарлыышкынының чылдагааны – оларның чуртталгаже ийи аңгы көрүжү. Саараның күзели – чүгле бодунга ажыктыг бай-шыырак чурттаары, эт-сеп, акша-төгерик… Херел-биле чурттаарга, ооң күзелдери бүтпес хире апаарга, ол өнчүзүрек, алыксак-чиксек Наксылды элзедип алгаш, эдерип чоруптар. Төрээн төлүн безин кааптар. Автор Саараның овур-хевири-биле ниитилелде шак ындыг чиик сеткилдиг херээженнер бар дээрзин көргүскен.
Саарадан аңгыда шииниң өзек темазын, үзел-бодалын ажыдарынга кол маадырлар-биле чергелештиртус-тузунда чугула рольду ойнап турар херээжен персонажтар – Долаана, Оюу, Чылбак.
Долаана – В.Серен-оолдуң «Оруктар, оруктар…» деп шиизиниң мөзүлүг маадырларының бирээзи.Ол эмчи, 26 харлыг. Долаананың овуру өскениң төлүн бодунуу дег хүлээп алганы-биле чырык. Маадырның иштики делегейиниң чаражын дараазында сөстеринден көрүп болур: «Артыш хөөкүйнү мен кайын өскүссүредир ийик мен. Төрүп алган төлүм ышкаш ынак мен» [6]. Бөгүн Артышка баарымга, ол кайы ырактан ужа-тура маңнап келгеш, «Апа-апа-ава» деп чугаалавышаан, мойнумдан куспактаныпты.Холдарым бажынга көдүрүп кээримге, хүннүң чырык хередеринче караан чылчырыкталдыр көрбүшаан, эринчигештери-биле чаагымче ошкап турду. Өөрүшкүден шуут-ла ыглаптым» [6].Долаананың сагыш-сеткилиниңарыг-чаагайын орук ажылчыныныңүнелели улам бадыткаар: «Силерниң бо чээниңер кыс кайгамчык-ла ак сеткилдиг уруг-дур» [6].
Ук шииниң база бир мөзүлүг маадыры – Оюу. Оюунуң овуру К.-Э. Кудажының Долумазын сагындырар – тракторист, чоргаарчаңныг херээжен.Тыва херээженнер социалистиг үлетпүрнүң болгаш улусчу ажыл-агыйныңөске-даа адырларының сайзыралынга киржип турган дээрзин эртемден Г.А. Забелина «XX векте Тываның херээженнери өг-бүледе болгаш ниитилелде»деп чүүлүнде бижип турар.[1]. Оюу шак ындыг херээженнерниң бир-мөзүлеш овур-хевири. Орук тудуунуң участогунда өөнүң ээзи бульдозерист Дүгүр-биле кады ажылдап турар.Ол школаны доозуп тургаш, Наксыл-биле таныжып, баштайгы төлүн манап турган. Наксыл таныыры эмчи-биле чугаалажып алгаш, Оюуну төлүнден ойталаарынче, эмчиге баарынче чыгапкаш, ооң соондаөөренип чорупкан. Чалыы назынында нарын байдалга таваржып, сагыш-сеткили качыгдаан-даа болза, Оюу бергелерни ажып эртип шыдаан, быжыг туруштуг маадыр. Наксылга хөй чылдар эрткенде ужуражып келгеш-даа, өжээн харавас. Ол ниитилел херээнге киржип, ажыл-ишке бердинмишаан, өг-бүлелиг, 3 ажы-төлдүг, аас-кежиктиг чурттап чоруур.
В.Серен-оолдуң«ажыл чок херээжен, 40 ажыг харлыг» деп таныштырганы маадыры – Чылбак. Ол эң-не баштай шииниң ийиги көргүзүүнге эзирик көстүп келир. Чылбакулус караанга оюн-баштак, омак-хөглүг кылдыр көстүп чоруур. Ынчалзажок ооң иштики сагыш-сеткили хоозураңгай. Чааскаанзырап чоруур сеткили-биле Оюуну эш тырттып, кады арагалаарынче болгаш өөнүң ээзинге шынчы эвес болурунче ойнай-сылдай ыдалап турар. Чылбактың овур-хевирин таварыштыр автор өг-бүле, ажыл-иш чок, назын ортузунда арагачы херээженнерни сойгалап, оларны амыдыралда шын туружун тыварынче кыйгырып турар. Шииниң төнчүзүнде Чылбак арага ишпестей бээр. Ол дугайы Херелдиң чугаазындан билдинер: Улгады берген кижи боданы-ла берди ыйнаан. Арага ишпес апарган мен. Кадыым камнаайн дээш, арганы чоор ону деп чоруур чорду (6).
Аныяк чогаал шинчилекчизи Ш.Ооржак С.Сюрюн-оолдуң «Авазынга даңгырак» (1973) деп тоожузунда тыва прозада бир дугаар мөзү чок херээженниң (Борбак-Карак) овур-хевири тургустунган деп тодараткан[5]. Бис бодаарывыска, Сюрюн-оолдуң маадырыы – Борбак-Карак биле Серен-оолдуң Сааразының аажы-чаңында дөмейлешкек чүүлдер бар. Оларның кайызы-даа өөнүң ээзин куду көөр, эр кижиниң сузун базып чоруур херээженнер кылдыр көргүстүнген. А Чылбактың овур-хевири-биле В.Серен-оол С.Сюрюн-оолдуң соондан мөзү чок херээжен кижиниң овур-хевирин сайзырадып, тыва шии чогаалынга арагалап чоруур, ажыл-хожул, ажы-төл, өг-бүле чок херээженни көргүскен.Ооң мурнунда шак ындыг ортумак назынныг маадыр турбаан деп болур.
В.Серен-оол херээжен овур-хевирлер тургузарынга онза сонуургалдыг чогаалчы. «Оруктар, оруктар…» деп шииде херээжен маадырлар дөртээлээ дөрт аңгы салым-чолдуг. Оларның делегейже көрүжү, бурунгаар күзел-чүткүлү, аажы-чаңнары-даа бот-боттарынга дөмейлешпес. Ынчалза-даа автор оларны дамчыштыр дараазында чаңгыс бодалын ажыдып турар: херээжен кижиниң чуртталгазында кол хүлээлгези – өг-бүле, ажы-төл, ынакшыл.
«Кускун кара-даа бол, төлүнге хараалыг», «тыва кижиниң байы – ажы-төлүнде» дээн чижектиг мерген чугааларны дыңнап өскен,улустуң үлегер сөстеринге, чаагай чаңчылдарга кижизиттинген көрүкчүгеСаара биле Долаананың овур-хевирлери удурланышкак кылдыр көстүп кээр. Харыысалга чок ие-биле эриг баарлыг, туруштуг иениң овур-хевирлериндеңнеп чурааны – авторнуң «херээжен кижиниң кол хүлээлгези ажы-төлде» депбодалын чидиглендирер база бир уран аргазы болган.
В.Серен-оолдуң «Оруктар, оруктар…» деп шиизи чүгле ооң ажыл-чорудулгазында эвес, а тыва драматургияда билдингир чогаалдарның бирээзи. втор шииде кижи чону дээш ажылдаар ужурлуг деп идеяны ажыдарынга херээжен овур-хевирлерни ажыглаан. Оларны таварыштыр аныяк өг-бүлелерниң чарлыышкыны, ие кижиниң төлүн кааптары, ажыл чок чорук, арагалаашкын дээн чижектиг ниитилелдиң чидиг айтырыгларын көдүрген.Ол ышкаш В.Серен-оолду тыва шии чогаалынга бир дугаар назын ортузунда арагачы, ажыл, өг-бүле, ажы-төл чок херээжен кижиниң овур-хевирин тургускан деп болур.
Литература:
Забелина Г.А. Женщины Тувы в семье и обществе в первой половине XXвека / Отв. ред. канд.ист.наук В.С. Иванова. ТувИКОПР СО РАН, – Кызыл, – 120 с.:ил.
Калзан А.К. Амыдырал болгаш литература. Тыва чогаал дугайында бодалдар. ТывНҮЧ. – Кызыл, 1980. – 176 с.
Калзан А.К. Өзүлдениң демдектери. Литература-критиктиг чүүлдер. – Кызыл, 1991. – 304 с.
Куулар Н.Ш.Серен-оол Владимир Седипович: 60 харлаан // Люди и события: 2002: Указ.календарь на 2002 год. – Кызыл, 2001. – с. 27 – 30.
Ооржак Ш.Д. Портретные характеристики героев в повести С.Сюрюн-оола «Клятва матери». // «Гуманитарные и социальные науки», № 3. Южный Федеральный университет. – Ростов-на-Дону, 2018, с 116-128.
Серен-оол В.С. Сөөскеннер чечектелип турда: Шиилер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1995. – 235 с.
Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. Гос.учебно-пед. изд. Министерства просвещения РСФСР. – М.: 1963. – 454 с.
Хализев В.Е. Теория литературы. – М. «Высшая школа», 2004, с 101.
Р/ф., д. 4007. Научный архив ТИГПИ.
