Шагаа — чаа чыл байырлалы. Шагаа дээрге «шаг» (үе) болгаш «аа» (аа сүт) деп ийи сөстен тургустунган үндезин тыва сөс болур. Шагаа дүшкен үеден эгелеп Ие Чер частып, бодунуң чулуун (аа сүдүн) оран-делегейге, дириг амытаннарга, кижилерге харам чокка берип эгелээни ол. Ынчангаш Шагаа айы «ак» (эки) деп билиишкин-биле холбаглыг болгаш кижилерни Дээр Ада биле Ие Черниң ачызында, чаа шагның дүшкени-биле бот-боттарынга, бойдуска болгаш күш-ажылга ак сеткилдиг, арын-нүүрлүг хамаарылгалыг болурун алгап-йөрээген сүзүктүг үе болурун педагогика эртемнериниң кандидады Галина Сундуй «Шагааның Сүзүктери» деп номунда бижип турар.
Шагаа үезин тывалар хүн-даа, ай-даа календарын көрүп илередип чораан. Оларның авторлары — тыва чон боду. Чижээ, Мөнгүн-Тайганың малчыннары хүннүң херели өг ханазының бажын эртип баткаш, өгнүң куру чедип турда, «соок кыш кырыды, чөнүдү: өлчейлиг час келди, Шагаа эгелээн» деп санаар. Бо болза Шагаа үезин Хүн календары-биле илереткен барымдаа болур. Ынчалза-даа бистиң өгбелеривис Шагаа үезин колдуунда ай календары-биле санап чораанын айтыр апаар.
Чолукшуурунуң чуруму. Чолукшуурда, бичии назылыг кижи холдарының адыштарын өрү көрүндүр, улуг кижи куду көрүндүр сунчур. Бо дээрге улуг кижиниң талазындан «бичии кижиге эки сеткил күзеп тур мен», бичии кижиниң талазындан «улуг кижиниң кежиин хүлээвишаан, кезээде дузалажып чорууйн» дээн уткалыг. Чолукшужуп турар улус куспакташпас, чүгле адыштарын азы билектерин дегзи аарак сөлежир. Бичии чаш уругларының бажының тейин улуг кижи чыттап болур.
Аныяк кижи чолукшуп тура, «Шаг чаагай!» дээрге, улуг кижи «Шагаа чаагай!» деп харыылаар. Шагааның калбак байырлалы бир ай дургузунда үргүлчүлээр. Бо айда үеде оюн-тоглаа, ыр-шоор, мөөрейлер үзүлбес. Шагаа дээрге чаш болгаш чалыы ажы-төлүвүстүң мөзү-бүдүжүн хевирлээринге, күш-ажылды үнелеп билиринге, бойдус хоойлуларын сагыырынга, бодунга болгаш өске кижилерге хумагалыг, ынакшылдыг болурун сеткээн эң кол сүзүктүг байырлалывыс-дыр. Ону хумагалаары, сайзырадыры, ооң чиңгине утка-шынары болгаш ужурлары-биле ажы-төлүвүстү сүзүктээри — бистиң ыдыктыг харыысалгавыс болгаш хүлээлгевис дээрзин кажан-даа утпаалыңар. Шаг чаагай, Шагаа чаагай!
