Сезен хар ашкан-даа болзумза, “Шын”, “Тувинская правда”, “Твой информ” солуннардан хүн бүрүнүң ажыл-амыдыралын таныжып, номчуп орар-дыр мен.
Ажы-төл кижизидилгези – өг-бүледен эгелээр деп чүүлүм “Твой Информ” солунга эрткен неделяда парлаттынган. Уругларның чугаа-домааның сайзырадылгазы, төрээн дылынга ынак болуру база-ла өг-бүледен эгелээр. Ооң соонда уруглар садтары, школа программазында ол кирип турар болгай.
Тыва Республиканың Баштыңы турган Ш. В. Кара-оолдуң 2016 чылдың январь 18-те үндүрген Чарлыы-биле тыва дыл хүнүн чылдың-на ноябрь 1-де демдеглеп эрттирер кылдыр доктаатканы дыка эки. Ынчалза-даа шын тыва дылга чугаалаарывыс ам-даа чевен, чечен-мерген эвес-тир. Ол сагышка дыка хомуданчыг.
Бистиң чашкы үевисте ада-иевис чугаа-домак сайзырадыры-биле кады кижизидилге темазынга үлегер домактарны бо-ла ажыглап чугаалаар чүве. Чижээ: “Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан”,“Чалгаа кижи бажым дээр, чазый кижи аштадым дээр”, “Чаңчыл билир — чоок төрел, дылын билчир — хан төрел”, “Тенек кижи багай, терек бүрүзү ажыг”, “Кижини багай дивес, кидисти чуга дивес” дээш оон-даа өске.
Ол ышкаш кижиге хамаарышкан тывызыктар. Чижээ: “Көъп кижи хүрээледи, хүрең аъдым чыраалады” (диш, дыл), “Аптара долу ак кажык” (диштер), “Мен көрейн, сен чугаала” (карак, аас). Уругларга кыска тоолдар: “Чыраа кулун”, “Алдын кушкаш” дээн чижектиг. Олар дыл-домак сайзырадырындан аңгыда, угаан-медерел байлакшыдар.
Бистиң бурунгу өгбелеривис дээди эртем чок -даа чораан болза, ёзу-чаңчылдарын келир үениң салгалдарынга тыва улустуң аас чогаалын дамчыштыр чүс-чүс чылдарда арттырып берген. Бистиң талантылыг өгбелеривис ыры-хөгжүмүн, ус- шевер мергежилдерин салгалдарга дамчыдып бээринден аңгыда, узун-узун тоолдарны аалдар кезип ыдып, игилге, хомуска ойнап берип чорааннар. Дүрген чугаалар, тывызыктар дугайында үстүнде айыттым.
Тыва хүреш үезинде мөгелер алгаары база солун төөгү болур. Улустуң аас чогаалы – сагыш-сеткил өнчүзү болур. Бис ынчаар кижизиттинип өзүп келдивис. Амгы үеде уругларны садиктерде тыва дылга канчаар өөредип, кижизидип турары билдингир, колдуу орустап чугаалажыр, оон аңгыда, телевизорда “ Карусель”, интернет көөр апарган. Шээжи-биле шүлүк чугаалаары, ону сактып алыры дыка кошкак.
Төрээн дылывыс 30-40 чылдар эртерге, шуут чиде бербезин деп бодаар болзувусса, аныяк ада-иелер өг-бүлезинге бичии уругларынче сагыш салып, оларны тыва дылынга өөредип, чаңчыктырары күзенчиг. Амгы үениң ажы-төлү, аныяктары, харын улуг кижилер безин орус-тыва сөстерни холуштур чугаалаары чаңчылчый берген. Улуг назылыг апарган ие кижиниң сагыш-сеткилин бо айтырыг үргүлчү дүвүредип чоруур боор-дур. Бичии кижилер бажыңынга келгеш, орустап чугаалап турарга, оларның аайы-биле база орустап турбайн, тыва дылынга эде чугааладып, чаңчыктырып турза кандыг боор!?
Тыва национал бижик 1930 чылда чогааттынган соонда литературлуг дыл үениң негелдези-биле хевирлеттинип эгелээн болгай. Литературлуг дыл дээрге, чүгле чечен чогаалга хамааржыр деп, шын эвес билип турар улус база бар. Ол дээрге, чоннуң чаңгыс аай негелдеге чагырткан бижимел болгаш аас чугаазының дылы деп эртемденнер хөй катап бижип, чугаалап турлар ышкажыл.
Бүгү делегейде төрээн дылдар хүнү шупту дең эргелиг болгай. Бистиң дылывыс байлак, чараш. Ону канчаар камгалап арттырар ужурлуг бис? — деп айтырыг чылдан чылче анаа-ла хоозун болуп артпышаан.
Төрээн дылывысты чидирбес дээш чүнү кылыр ужурлуг бис?
Россия чоннарының аразында 60 ажыг дыл “Кызыл дептерже” кирип турары дүвүренчиг эвес-тир бе? Революстуг Россия үезинде 1917 чылда 193 дыл бар деп санаттынып турган, а 1991 чылда ССРЭ-ни дүжүрер дугайында дугуржулгага ат салган үеде 40-не дыл арткан турган, Ортумаа-биле чылдың-на ийи дыл чидип турган ышкажыл. ЮНЕСКО-нуң медээзи-биле алырга, Россияда 136 дыл чиде берип болурунуң айыылы бар. Тыва дылывыс ооң санынче кирер чыгыы байдалда келген. А 20 дыл “өлүг дыл” деп санаттынып турар. Өлүг дыл дээрге, кижилерниң аразында шуут чугаалашпас апарганы дыл болур.
2018 чылда Россия Федерациязының Президентизиниң Чарлыы-биле российжи чоннарның дылдарын камгалап арттырар болгаш шинчилээр фондузу тургускан. Бистиң дылывыстың амгы үеде кандыг байдалда турарын Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң дыл секторунуң эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Эллада Анайның тайылбырын база номчудум.
Тыва дыл чидериниң кырында туруп турар. Делегей чергелиг төрээн дыл хүнүн 2000 чылдан бээр февраль 21-де доктаамал демдеглеп эрттирип турар. Ооң сорулгазы билдингир, эвээш-даа, хөй-даа санныг чоннарның дылдарын кадагалап арттырып алыры. Бистиң уругларывыс тыва, орус болгаш моол-даа дылдарны билир. Ооң кырындан англи дылды база өөренип турарлар. Чеже дылдар билир сен, ынча катап кижи сен дээр болгай.
Кол чүүл, ие кижиниң аа сүдү дег, төрээн тыва дылын эки билири болбайн аан.
Эргим, номчукчулар, ада-иелер, өг-бүлелер! Төрээн тыва дылывыс кадагалап арттырар дээш чүнү кылыр ужурлуг бис?
Дыл чидер болза, нация база чидер
Амгы үеде кижилерниң тыва номнар, солуннар номчууру эвээжеп турар. Бир талазында, чурагайлыг технология сайзыраан, интернет четкизи калбарган. Ындыг-даа болза, сайзыраңгай Япония парлалга талазы-биле улуг-биче кижилерге номнарны, журналдарны хөйү-биле парлап үндүрүп турар, чон калбаа-биле номчуттунуп турар.
Тывада көдээ чонга солуннар чедирилгези дыка куду деңнелде, неделяда чаңгыс катап эккелзе, экизи-ле ол. Номнар садыглары кожууннар төптеринде безин чогундан кижилер чугула хереглээн номнарын-даа тыпайн баар.
Чамдык ада-иелерниң харыысалгазы дыка кудулаан, аргалыг-ла болза, тыва дылды өөренген ажыы чок, уруглары орус дылга өөрензин дээр сагыштыг. Тыва дылын билир уругларның сагыш-бодалы делгем, өске дылдарны дүрген өөренип алыр, дыл-домаа сайыраңгай болур дээрзин ындыг ада-иелер билбес-даа ыйнаан. Өг-бүлеге ажы-төлүн шын кижизидип, төрээн дылынга эки чугаалаар кылдыр өөредип алыры дыка чугула. Ынчаар кижизидип каан уруг езу-чаңчылдарын, төөгүзүн, ада-иезиниң төрелдерин эки билир болур.
Шуут орусчуп калган өг-бүлелерниң уруг-дарыын көөрге, төрел аймаандан ырай берген, харылзаазы чок, аажы-чаңы, алдынары безин сыр өске болур-дур. Ол дээрге, чүгле төрээн дылындан хоорлуп турары эвес, а харын төрел аймаа-биле харылзаазын чидирип эгелээни ол-дур.
Тыва дыл хүнүн чеди чыл улаштыр демдеглеп эрттирип келдивис. Ындыг-даа болза, амыдыралдан көрүп орарга, огулуг чедип алган сайзыралывыс чок. Школаларда тыва дыл өөренир шактар чылдың-на кызырлып турар. Бо чылдан тыва дылды чүгле чаңгыс шак өөренир апарган, а англи дылды үш шак өөренир дээр-дир. Мону бодап орарга, тыва дылдың шуут херээ чок апар чыдар хире. Бир шак иштинде уруглар чүнү өөренип алырыл? Кол өөренир даштыкы дылывыс ам биске удур дайын чорудуп турар американнарның, англичаннарның дылы апарган ышкажыл. Төрээн дылывысты мынчаар куду көөр болзувусса, ооң чоорту чиде бээриниң айыылы бар апарган деп болур-дур.
Тыва дылдың салым-чолун дарый шиитпирлевес болза, соң даарта ол күрүне дылы-даа эвес апарып, чиде берип болур байдалда келген-дир, ол дээш мээң сагыш-сеткилим дүвүреп чоруур.
Ийе, тыва дылда номнарны эвээш-биче тиражтарга парлап, солун-сеткүүлдер үнүп турар. Ынчалза-даа оларны номчуур кижилерниң саны чылдан чылче эвээжеп турары дыка дүвүренчиг болгаш хомуданчыг.
Тыва Республиканың Чазаа, Өөредилге яамызы, Дээди Хуралдың депутаттары бо айтырыгны моон соңгаар канчаар шиитпирлеп көөр ирги? Улуг назылыг бөдүүн ие кижиниң сагыш-сеткили ол дээш дүвүредип чоруур.
Соскарбаа Серенада, Кызыл хоорай.
«Твой информ» солунундан.
